“Aygün” – 60 /Milli Kino Tariximizdən/ rubrikasında

“Milli Kino Tariximizdən” rubrikasında növbəti film “Aygün” filmidir, çəkilişindən 60 il keçir… “Bakı televiziya studiyası” 1960-cı ildə Aygün” filmini istehsalata buraxdı. Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Səməd Vurğunun eyniadlı poeması əsasında çəkilən film məhəbbət haqqında melodramatik hekayədir. Rejissor Kamil Rüstəmbəyovun ssenarisi əsasında çəkilən filmə elə Kamil Rüstəmbəyovun özü də quruluş verib. Poema S.Vurğunun ən yaxşı əsərlərindən biri hesab olunur və bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Janr etibarilə  mənzum roman hesab olunan əsərdə həyat hadisələri geniş və əhatəli bir şəkildə təqdim edilir, qəhrəmanlar, onların mühiti ətraflı göstərilir. Əsərdə Aygünün həyatından yalnız bir hadisə deyil, eyni zamanda onun sənətkar kimi yetişməsi, ailə münasibətləri bütün təfərrüatları ilə əks etdirilir, qəhrəmanların həyatı geniş epik planda göstərilir.

RADİO-TAMAŞA KİMİ NƏZƏRDƏ TUTULAN  “AYGÜN” FİLM OLDU

Filmin yaranma tarixindən məlumdur ki, “Aygün” poemasının öncə radio-tamaşa kimi hazırlanması nəzərdə tutulub. Ancaq rejissor Kamil Rüstəmbəyov “Aygün”ün ssenarisi əsasında bədii televiziya filmi çəkməyi qərara alır. “Aygün” film-poeması çox çətin, ağır şəraitdə çəkilirdi. O vaxtlar televiziyada bədii filmlərin yaradılması üçün vəsait ayrılmamışdı və televiziyada kino çəkilişi texnikası yox idi. Amma çəkiliş qrupunda əsərin ekranlaşdırılması arzusu yüksək idi. “Aygün” poemasının motivləri əsasında çəkilən filmdə hadisələr şer dili ilə təqdim olunur. Əslində filmin maraqlı, canlı çıxmasında da ən başlıca rol oynayan o idi ki, şer dili ilə tamaşaçıya çatdırılırdı. Tələbkar rejissor kimi tanınan Kamil Rüstəmbəyov çəkiliş prosesində aktyorlardan təlb edib ki, hər bir kadrda səslənən şerləri hadisələrə uyğun, mənalı, hətta əzbər şəkildə ifa etsinlər. Filmin çəkilişində iştirak edən aktyolar özləri də etiraf ediblər ki, flmin şer dili ilə çəkilməsi məsuliyyətli olduğu qədər də, eyni zamanda da zövqverici olub. Bu baxımdan da hər hansı bir çətinlik hiss etməyiblər.

NƏCİBƏ MƏLİKOVA: “AYGÜN” POEMASI AİLƏ-MƏİŞƏT DRAMI DEYİL

“Azərbaycanfilm” kinostudiyası ilə sıx əməkdaşlıq edən teatr aktrisası Nəcibə Məlikova tələbəlik illərində film çəkilişlərinə dəvət olunmuş və o vaxtdan davamlı şəkildə müxtəlif janrlı filmlərdə müxtəlif xarakterlər yaradıb: “Bakının işıqları” (Mirvarid), “Fətəli xan”(Xədicə xanım), “Leyli və Məcnun”(Zübeydə), “Əhməd haradadır”(Nərgiz xala),  “Arşın mal alan”(Cahan xala), “Ögey ana”(ana) və s. Sənətsevərlər aktrisanın “Aygün” filmindəki Aygün obrazını böyük bir yaradıcılıq nailiyyəti kimi qarşılayıblar.

Nəcibə Məlikova xatirələrində bu barədə deyir ki, hər şeydən əvvəl filmin reyissoru və ssenari müəllifi Kamil Rüstəmbəyovun nailiyyətini qeyd etmək lazımdır: “O, nəinki poemanı yığcam və bitkin bir süyet ətrafında torlaya bilmişdir, eyni zamanda Aygünün, Əmirxanın keçirdiyi psixoloyi sarsıntıları göstərmək, onların daxili aləmini daha qabarıq vermək üçün inandırıcı və bədii cəhətdən qüvvətli olan erizodlar yarada bilmişdir. Rejissorun bu cür görüntülərini təbii şəkildə həyata keçirmək isə biz aktyorlardan asılı idi. Onu da qeyd edim ki, bu əsərin ekranlaşdırılması təşəbbüsünü televiziya studiyasının öz boynuna götürməsi və bu işi uğurla həyata keçirməsi sevindirici haldır”. Aktrisa, filmin çəkilişinin çox çətin şəraitdə həyata keçirildiyini deyib və əlavə edib ki, “Aygün”ün nə şəraitdə çəkildiyini, televiziya studiyasının yeni təşkil olunduğunu, lazımi dekorasiyaların və başqa avadanlığın çatışmadığını nəzərə alsaq, onda kollektivin nə qədər çətin şəraitdə işlədiyini daha aydın təsvir etmək olar: “Çətin şəraitə baxmayaraq istər filmin operatorunun, istər rejissorun, istər rəssamın, istərsə də aktyor heyətinin zəhməti hədər getmədi. Hətta çətinliklərə baxmayaraq Kamil Rüstəmbəyov rejissor ssenarisinə bir çox maraqlı və təsirli epizodları əlavə etmişdi. Aygünün evdən getməsi, onun hədsiz məhəbbətlə sevdiyi musiqi həyatına qayıtması, Əmirxanın ona qarşı qısqanc münasibəti və başqa kadrlar rejissorun görüntüləri əsasında yaranmış kadrlar idi”.

Xatirələrdən o də məlum olur ki, reyissor poeman müəllifinin fikirlərinə az istinad edib və kinonun möcüzəli aləmindən gniş istifadə etməklə istənilən nəticəni əldə edə bilib.

Nəcibə xanım “Aygün” poemasını ailə-məişət dramı adlandırılmasını səhv hesab edib: “Çünki əsərin baş qəhrəmanlarından biri olan Əmirxan özü də yalnız ailəyə etinasız yanaşan, qeyri-sabit xarakterli bir adam deyildir. Onun ailədəki fəlakəti ictimai həyatdakı zəifliyindən, əmək cəbhəsindəki fəaliyyətsizliyindən, ərköyünlüyündən doğan bir haldır. Mənim tərəfmüqabilim olan Həsənağa Salayev Əmirxan obrazının qarşılaşdığı səhnələri böyük həyəcanla yaratmışdır. Eyni zamanda isə o, qəhrəmanın daxili aləmini açmaq üçün kifayət qədər yeni ifadə vasitələri tarmağa nail olmuşdur. Onun:

“Bilirsənmi nə var aşna! Açıq danışaq!

Mən kişiyəm, gəzəcəyəm istədiyim tək.

İndən belə qaş-qabaq tökməyi burax.

Qoy dolanaq, baş girləyək, yaxamdan əl çək”

deməsi artıq Əmirxanın hara gəlib çıxdığını göstərirdi. Bu yerlərdə-sərxoşluq və restoran səhnəsində, Aygünün, bu gənc ananın onun hərəkətlərinə səbrlə dözdüyünü gördükdən sonra özünə daha da əmin olan Əmirxanın surəti Həsanağa Salayevin ifasında çox canlı idi. Və onun ifası, bir tərəfmüqabil kimi öz obrazına olan məsuliyyəti istər-istəməz mənə də sirayət edirdi”.

Qeyd edək ki, əsərdə olduğu kimi, filmdə də hadisələr əsasən, iki insanın münasibəti və taleyi ətrafında cərəyan edir. Filmin başlanğıcında xoşbəxt bir cütlüyün xoş dəqiqələr keçirdiyinin şahidi olan tamaşaçılar sonrakı proseslərdə həyəcanlanmaya bilməz. Filmin operatoru Əlihüseyn Hüseynov da qəhrəmanların sevincini vermək üçün gözəl cizgilər tapa bilib.

N.Məlikova deyib ki, Aygünlə Əmirxanın Bakının gözəl yerlərində, ali məktəb tələbələri arasında olan çəkilişləri nə qədər çətin olsa da çox maraqlı və canlı alınırdı: “Filmin ilk nümayiş günü salonda əyləşən tamaşaçılar arasında ali məktəb tələbələrindən tutmuş, nişanlı oğlan və qızlara, yeni ailə qurmuş gənclərə, sevgisi illərindən sınağından çıxmış yaşlı nəslin nümayəndələrinə rast gəlmək mümkün idi. Son zamanlarda elə bir filmə təsadüf etməmişdim ki, onun tamaşaçıları əsər nümayiş etdirilərkən öz hisslərini-razılıq və narazılıqlarını, sevinc və təssüflərini bildirməkdə bu qədər yekdil olsunlar. Aygünün təmiz eşqini, sədaqətini əks etdirən səhnələri tamaşaçılar razılıqla qarşıladıqları halda, Əmirxanın dönüklüyü, etibarsızlığı onlarda nifrət və qəzəb oyadırdı. Bu da o demək idi ki, biz bir sənət adamı olaraq istədiyimizə nail ola bilmişdik”.

HƏSƏNAĞA SALAYEV ƏMİRXAN OBRAZININ DAXİLİ ALƏMİNİ AÇMAQ ÜÇÜN YENİ İFADƏLƏR TAPIB

Görkəmli aktyor Həsənağa Salayev kinoda bir sıra obrazlar yaradıb, ancaq onun “Aygün” filmində Nəcibə Məlikova ilə olan tərəfmüqabil işi – Əmirxan obrazının dəyişkən daxili dünyasını tam dəqiqiliyi ilə açması aktyorun fərqli imkanlarının üzə çıxarılmasına geniş şərait yaradıb.

Xatirələrdən belə məlum olur ki, Həsənağa Salayev Əmirxan obrazının daxili aləmini açmaq üçün yeni ifadələr tapmış və rejissorla birgə razılığa gəldikdən sonra bu yeniliklərdən istifadə etmişdir. Hələ filmin sınaq çəkilişləri zamanı rejissor özlüyündə belə qərara gəlir ki, H.Salayev Əmirxan surətinin mahiyyətini düzgün dərk edə bilir. Bu baxımdan da Əmirxan obrazının sınaq çəkilişlərinə dəvət etdiyi aktyorlar arasında üstünlüyü Həsənağa Salayevin ifasına verir və onu rola təsdiq edir. Filmdə epizodlar kiçik olsa da, aktyor obrazın imkanlarından geniş istifadə edib. Məsələn,  Əmirxanın sərxoş olduğu restoran səhnəsində, Aygünün-gənc ananın onun hərəkətlərinə səbrlə dözdüyünü görəndən sonra özünə daha çox inanan obrazın surəti aktyorun ifasında çox canlı alınıb. Aktyor öz yolunu azan, məclis və şərab dostlarının təsirinə düşən, ana qəlbini duymayan, öz körpəsinin belə halına qalmayan insanın xüsusiyyətlərini vermək üçün özünə məxsus hallar, əsərdən doğub gələn vəziyyətlər və bu vəziyyətlərdə davranışlar tapmağa nail olmuşdur. Hətta aktyor Əmirxan surətinin mənfi cəhətlərini yaxşı əks etdirdiyi kimi, xarakterindəki müsbət əlamətləri də hiss edib canlandırırdı. Elə ona görədir ki, filmin sonunda Əmirxanın islah olunması qətiyyən süni təsir bağışlamayıb.

SÜRƏYYA QASIMOVA ŞƏFİQƏ OBRAZINA SILNAQSIZ TƏSDİQ OLUNUB

1957-ci ildə Həsən Seyidbəylinin qələmə aldığı “Kənd həkimi” povesti əsasında ssenariləşdirdiyi, Lətif Səfərov quruluş verdiyi “Qızmar günəş altında” filminin hazırlıq işləri getdiyi bir vaxtda tələbə bir  qız rejissor assistenti tərəfindən kinostudiyaya dəvət olunur. Və iki qüdrətli sənətkar, sonralar alman dili üzrə pedaqo kimi fəaliyyət göstərəcək Sürəyya Qasımovanı Gülpər obrazı üçün kəşf edirlər. Bu, Sürəyyanın ilk filmi idi.  Sonralar “Aygün” (Şəfiqə rolu), “Kölgələr sürünür” (Afət), “Yeni il gecəsi” və s. filmlərdə də baş rollarda çəkilir. “Aygün” filmi Sürəyya Qasımovanın çəkildiyi 3-cü filmdir. Doğrudur ki, əvvəlki filmlərdən fərqli olaraq Sürəyya xanım bu filmdə ikinci dərəcəli olan Şəfiqə obrazını yaradıb. Ancaq obraz dolğun olduğu üçün tamaşaçıların marağına səbəb olmuş və yadda qalmışdır. Sürəyya xanımın xatirələrindən: “Yaxşı yadımdadır, bir gün Kamil Rüstəmbəyov öz köməkçisini yanıma göndərərək məni kinostudiyaya çağırdığını bildirdi. Onunla görşdüyüm zaman bildirdi ki, yeni bir film çəkir və məni də filmdəki baş qəhrəmanın yaxın rəfiqəsi roluna dəvət edir. Bu söhbətdən sonra reyissor ssenarini mənə uzadaraq oxumağımı məsləhət gördü. Doğrusu ssenarini oxuduğum zaman çox bəyəndim. Ən azından ona görə ki, filmdə söhbət Azərbaycan yazarları arasında ən çox sevdiyim, daima yaradıcılığını izlədiyim, görkəmli şair Səməd Vurğunun ideal qadın səviyyəsinə qaldırdığı və onun timsalında Azərbaycan qadınının bütün nəcib xüsusiyyətlərini canlandırdığı Aygündən gedirdi”. Şəfiqə obrazına dəvət alan Sürəyya xanım sınaqsız olaraq obraza təsdiq olunub. Təbii ki, bu da Kamil Rüstəmbəyovun bir rejissor olaraq öz işini kamil bilməsindən irəli gəlirdi: “Rejissor görüntüsü əsas şərtdir. Çünki rejissor bütün filmi görür və hansı işin daha uğurlu alınacağını da əvvəlcədən dəqiqləşdirir. Bu baxımdan Kamil Rüstəmbəyov da “Aygün” filminə dəvət etdiyi aktyorların əksəriyyətini heç bir sınaq çəkilişində yoxlamadan uyğun olan rollara təsdiq etmişdir. Qeyd etdiyim kimi mən də Şəfiqə obrazına təsdiq olunmuşdum”. Təbii ki, Kamil Rüstəmbəyov əvvəlcədən “Qızmar günəş altında”, “Kölgələr sürünür” filmlərinə baxmış və Sürəyya Qasımovanın ifasında təqdim olunan Gülpəri, Afət obrazlarının təbii ifaçılığını qəbul etmişdir. Bundan sonra isə o heç düşünmədən belə gənc Sürəyyanı “Aygün” filmində ikinci dərəcəli rol kimi təqdim olunan Şəfiqə obrazına dəvət və təsdiq etmişdir.

ÜLKƏR ROLU ÜÇÜN ONLARLA ŞAGİRD ÇƏKİLİŞƏ CƏLB OLUNUB

Filmdə iki gəncin görüşməsi, evliliyi və övlad sahibi olması, bu, artıq ailənin tam oması deməkdir. “Aygün” filmində iki qüdrətli aktyorun övladı rolunu oynayacaq 8 yaşlı balaca qəhrəmanın seçimi bütün yaradıcı heyəti elə ilk gündən narahat edib. Son məqamda üstünlük 8 yaşlı Ülkər rolu Bakının 132 saylı məktəbinin şagirdi Rəna Topçubaşova həvalə edilib.

Xatirələrə əsasən, sınaq çəkilişləri zamanı Ülkər rolu üçün də onlarla şagird çəkilişə cəlb olunub. Bu ona görə idi ki, Ülkər rolunun çəkildiyi kadrlar heç də az deyildi və eyni zamanda isə bu 8 yaşlı qızcığaz ataya olan sevgini qabarıq surətdə əks etdirməyi bacarmalı idi. Bu baxımdan reyissor üstünlüyü Rəna Torçubaşovanın ifasına verib və çəkiliş vaxtı bu balaca qızcığaz doğrudan da Ülkər rolunun öhdəsindən gələ bilib. Ülkərin keçirdiyi iztirabları bu balaca səhnə ustası çox inandırıcı boyalarla verə bilib. Balaca qəhrəmanın ad günündə atasının dalınca qaçması, ayağının sürüşüb yıxılması səhnəsinin təbii alınması bütün yaradıcı heyəti təsirləndirib.

FİLMDƏKİ NATURA ÇƏKİLİŞLƏRİ QUBADA LENTƏ ALINIB

Sürəyya Qasımova film haqqında onu da deyib ki, Xalq şairi Səməd Vurğunun xatirəsinə həsr edilmiş və onun eyni adlı poeması əsasında Azərbaycan SSR Hazirlər Soveti yanında(indiki Hazirlər Kabineti nəzərdə tutulur) radio verilişləri və televiziya komitəsi tərəfindən 1960-cı ildə istehsal edilmiş bu film tamaşaçıları, təbii ki, o dövrün tamaşaçılarını razı salmışdır. Filmin ssenari müəllifi və reyissoru Kamil Rüstəmbəyov öz məqsədinə nail olmuşdur. Film elə qurulmuşdur ki, poemanın məzmununa xələl gəlməmiş və əsər tamaşaçıya bütün genişliyi ilə çatdırılmışdır.

Qeyd edək ki, “Aygün” filminin çəkilişi bir çox yerlərdə lentə alınıb. Bakıda, Bakının küçələrində, evin iç görünüşü pavilyonda, Aygünü qatarla yola salma kadrı Dəmiryol vağzalında, bundan başqa isə Qubada lentə alınan film çox uğurlu montay olunub. Sürəyya xanımın dediklərindən: “Əgər xatırlayırsınızsa, Dəmiryol vağzalında olan çəkilişlərdə mən də iştirak edirəm. Bu o kadrdır ki, Aygün Moskvaya təhsil almağa yola düşür və rəfiqələri də mən başda olmaqla onu yola salır, hətta dalınca qatara tərəf əl də edirik. Bundan başqa, Poluxin 9-da imtahan verilən kadrın çəkilişləri aparılıb. Filmin natura çəkilişləri isə Qubada lentə alınıb. Şəxsən mən natura çəkilişlərində iştirak etmədiyim üçün Qubaya getməmişdim. Aygünün ər evindən acıq edərək çıxıb getməsi və telefon budkasından mənə zəng etməsi kadrı da küçədə lentə alınıb”. Həmin kadrda Şəfiqə obrazını yaradan Sürəyya Qasımova rəfiqəsinin ər evindən çıxdığını və ondan başqa heç kimə gümanı gəlmədiyini söyləməsindən sonra tez başına çətir əvəzi plaş tutaraq(yağış yağdığı üçün) aşağı düşür və onları özü ilə birgə mənzilinə aparır. Həmin kadrda güclü yağış yağmalı və çəkiliş də həmin havada aparılmalı imiş. Ancaq kinonun elə qaydaları var ki, təbii yağış olmasa (kinoda təbii heç nəyə ümid etmək olmadığı üçün, hər bir prosesin əvəzedici məqamları da olur) da həmin kadrda yağış yağdırılması mümkün idi:”Hiyə də olmasın? Kino aləminin möcüzəli olması elə bu kimi hallarla bağlı deyilmi? Həmin kadrda yaradıcı heyət süni yağış yağdırırlar. Süni yağışın  yağdırılması halının necə olduğunu, necə yarandığını deyə bilməsəm də, yalnız onu deyə bilərəm ki, bu kadrda mən də, Həcibə xanım da, Aygünün qızı rolunu oynayan uşaq da bərk islanmışdıq. Təbii ki, bizim islanmağımız da həmin kadrın canlı çıxması üçün lazım idi”.

“AYGÜN” FİLMİ DƏ TƏNQİDƏ MƏRUZ QALIB

Bizlərin hazırda yüksək səviyyədə qəbul etdiyimiz filmlərin əksəriyyəti öz dövründə tənqidi məqamlara da məruz qalıb. “Aygün” filmi də öz dövrünün mətbuatı tərəfindən tənqidə məruz qalıb, bəzilərini diqqətinizə çatdırırq.

• Filmdə bəzi səhnələrin çəkilməsində bəsitlik, bir sıra hallarda isə melodramatik ünsürlərə aludəçilik hiss olunur.
• Əmirxanın pis işləməsi, tez-tez şəhəri, kef məclislərini xatırlaması, nəhayət Bakıya qayıtması səhnələri öz-özlüyündə pis verilməsə də . operator zəhməti burada çox olsa da, göstərilən kadrlar ayrı-ayrılıqda nə qədər canlı olsa da, dramatik gərginlik cəhətdən zəifdir.
• Hadisələr yavaş inkişaf edir. Ekranda hərəkətdən çox, mühakimələr əsas yer tutur. Bu isə hadisələrin dramatik gərginliyini qismən zəiflədir.
• Filmdə epizodik şəkildə göstərilən Elyar surəti aktyor Gündüz Abbasovun ifasında çox maraqlı alınıb. Ancaq rejissorla aktyor bir qədər də yaradıcılıq axtarışı aparsaydılar o zaman Elyar surəti indikindən daha canlı çıxardı. Ymumiyyətlə, Elyar-Aygün xətti filmdə zəif işlənmiş və əsas süyetlə lazımınca əlaqələndirilməmişdir. Artist Gündüz Abbasovun göstərdiyi səy də buna görə istənilən nəticə vermir.
• Əlbəttə, “Aygün” filminin bir sıra başqa qüsurlarını da-məsələn, bəstəkar Z.Bağırovun yazdığı musiqidə nəzərə çarran yekrəngliyi, başlanğıcdakı erizodların ləng və təsirsiz olmasını, final hissəsinin zəifliyini və s. göstərmək olar.

FİLMİN YARADICI HEYƏTİ

Filmin yaradıcı heyəti: ssenari müəllifi və reyissor-Kamil Rüstəmbəyov, operator-Əlihüseyn Hüseynov, rəssam-Fikrət Əhmədov, bəstəkar-Zakir Bağırov.

Rollarda iştirak edirlər: Həcibə Məlikova(Aygün), Həsənağa Salayev(Əmirxan), Rəna Torçubaşova(Ülkər), Gündüz Abbasov(Elyar), Rza Əfqanlı, Sofa Bəsirzadə, Bəşir Səfəroğlu, Sürəyya Qasımova(Şəfiqə), Hamlet Qurbanov və s.

Xədicə QİYAS