Kinomuzda təsvir həlli problemləri

Aprelin 9-da Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqında kinooperator sənətinin mövcud durumu, inkişafı mövzusunda müzakirə keçirildi.

Müzakirədə Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi, kinooperator Rafiq Quliyev, kinooperatorlar Rəşad Nuriyev, Elman Əliyev, Soltan Abdullayev, Rauf Qurbanəliyev, Daniel Quliyev, Vüqar Şıxəliyev iştirak ediblər. Müzakirənin qısa stenoqramını təqdim edirik.

Əli İsa Cabbarov: Müstəqillik illərinin kinosunda unikal, əvvəl olmayan bir şey olub ki, bunu demək lazımdır. Bir adam məktəb formalaşdıra bilib. Söhbət Rafiq Quliyevdən gedir. O, indi fəaliyyətdə olan tələbələr, peşəkarlar yetişdirib. Teatrda məktəblər olub, Tofiq Kazımovun, Hüseynağa Atakişiyevin, Vaqif İbrahimoğlunun. Amma kinoda faktiki olaraq, məktəb olmayıb. İlk dəfə bu tendensiya kinooperatorluq sənətində olub ki, burda da oturanların əksəriyyəti Rafiq müəllimin yetişdirməsidir. Rafiq müəllim, ona görə istəyirəm ilk sözü sizə verim. Həmişə belə bir söz işlədirəm, zəif həlqə. Yəni Azərbaycan kinosunun zəif həlqəsi nədir? Aktyorlar, bəstəkarlar, operatorlar zəif yox, güclü həlqəsidir. Amma ssenaristlərin, kreativ prodüserlərin olmaması zəif həlqəsidir. Siz nə fikirləşirsiz bu haqda?

Rafiq Quliyev: Azərbaycanda təsvir həlli ilə bağlı ənənələr rus sovet məktəbinin yetişdirmələri tərəfindən formalaşdırılmağa başladılmışdı. Amma paradoskal vəziyyətdir ki, məhz bolşeviklərin, sovetlərin Azərbaycan kinosuna məhz ideoloji rupor kimi dəyər verməsi və sovet Azərbaycan kinosunu inkişaf etdirilməsi məqsədilə yerli kadrların hazırlanmasına ciddi fikir verildi. Artıq 30-40-cı illərdə Azərbaycan kinosuna ciddi peşəkarlar gəldi, Səməd Mərdanov rejissor kimi, operatorlar Muxtar Dadaşov, Əlisəttar Atakişiyev və başqaları. Və onlar bu ənənəni davam etdirdilər. Amma çox maraqlı məsələdir ki, onlar və onlardan sonra gələnlər özlərindən sonra bir adam da olsun yetişdirmədilər. Rasim Ocaqov Azərbaycan ağ-qara kinosunun zirvəsiydi operator kimi. Yəni faktdır bu. Rəngli kinoda da Rasim İsmayılovdur. Özündən sonra yetişdirməyə başlayan birinci operator Hüseyn Mehdiyev oldu. O da necə? Məsləhət verirdi ki, get oxu və s. Faktoloji material olaraq, çəkiliş meydançasında göstərdiyi peşə elementlərini yanında olanlar öyrənirdi, onlara kömək edirdi, şərait yaradırdı. Yəni, çox maraqlıdır ki, digərləri özləri ustad sənətkar ola-ola özlərindən sonra heç kimi yetişdirmirdilər. Məndə həmişə sual doğururdu ki, yanında işləyən insanı niyə qara fəhlə yerinə işlədir. O dövrdə proses necə gedirdi, bu dövrdə necə gedir? O dövrdə operator məktəbi iki kastaya bölünürdü. Biz ciddi analizə getsək, birinci kasta rəssam operatorlar idi, ikinci kasta peşəkar operatorlar idi. Yəni qeyri-peşəkarın kamera arxasına keçməsi qeyri-mümkün idi. Bir şöbə vardı, operator seksiyası, onun da rəhbəri qılıncının arxası qabağı kəsən Arif Nərimanbəyov idi. Birbaşa kinostudiya rəhbərliyinə tabe idi. Və ora gələn hər yeni tələbə öz işini göstərirdi. Bütün Bədii Şuranı həmin seksiya yığırdı, bütün operator və rejissorlar iştirak edirdi. Operatorlar ona görə iştirak edirdi ki, hansı qüvvə gəlir? Yəni kimin nəfəsini duyacaqlar?! Bu bir balaca onları səfərbər edirdi ki, qüsurlu çəkmək olmaz. Rejissorlar ona görə gəlirdi ki, kim gəlir və ondan necə istifadə edəcəklər? Və onun çəkiliş üslubuna, ifadə vasitələrinə, peşəkarlığına dəyər verirdilər. Məsələn, mən diplom işimi göstərəndən sonra Rasim Ocaqov çiynimdən vurdu ki, növbəti filmi mənlə çəkərsən. Maraqlıdır, amma onunla heç nə çəkmədim. Hansısa tələbə işini mənə göstərmək istəyəndə deyirəm ki, diplom işini göstər. Deyir ki, filan yerdə çəkmişəm. Onu qəbul etmirəm. Çünki sifarişli iş çəkəndə o, öz peşəkarlığını sərgiləyə bilməyə bilər, yəni təzyiqlər ola bilər, yaşlı rejissor işləyibsə onunla bu, təsir edə bilər. Amma diplom işini çəkəndə tələb yoldaşı ilə işləyir, axtarışdadılar. Daha maraqlı, daha iddialı, daha gözədəyən iş ortaya qoya bilərlər. Zəif operator yoxuydu o zaman. Çünki süzgəcdən buraxılmırdı zəif operatorlar. Hətta biz yaşlı, təcrübəli operatorlarla açıq döyüşə girə-girə, onlara sübut edə-edə yerimizi bərkidirdik, yaradıclıqla məşğul olmaq üçün imkanlar arayırdıq və mübarizlik paltarımızın şinelini toxuyurduq ki, sonra onun mundirini qoruya bilək. Və bu proses idi. İndi nə baş verir? Ən ciddi məsələ bundan məhrum olmaqdır. Hər şey nədən başlayır? Kinooperator sənətinə və filmin təsvir həllinə yanaşmada qeyri peşəkarlıqdan və mədəniyyətsizlikdən başlayır. Kinematoqraf təbiəti etibarilə iki amilə bağlıdır: kinematoqrafik təsvir və hərəkət. Təsvir olmasa radiokompozsiyaya, hərəkət olmasa fotoqrafiyaya, yəni anın gerçək inikasına çevrilir. Bu, kino olmur.  Kinonu təsdiqləyən, onun təməlində duran sənət adamı operatordur. Bədii kinoda isə rəssamla operatordur. İndi gəlin görək, operatora qiymət nədən başlayır? Ən azı, adına baxın: inək sağan da operatordur, kompüter qarşısında oturan da operatordur, yanacaqdoldurmada işləyən də  operatordur. Problem bundan başlayır. Çəkib bitirdiyim, rejissorun yanında durub çiynimi verib, montaj rejissorluğuna qədər elədiyim filmdə niyə təsvir rejssoru yazmırsız? Bütün dünyada “director of photography” yazılır. Elə pis baxdı mənə. Sanki mən bunun çörəyini əlindən almışam. Necə olur ki, səs rejissoruna rejissor deyirsiz, amma operatora təsvir rejissoru yazmırsız. Yəni birdən elə bilətlər ki, bu çəkdi filmi. İndi gənclər gəlib nazirliyə, mən demişəm sözümü. Gənc operatorlar da təpki göstərsin ki, ixtisasın adı dəyişdirilməlidir. Nəyin operatoru? Videooperator anlaşılandır. Səs mühəndisi anlaşılandlr. Kinooperator nədir?  Anlaşılmır. Təsvir mədəniyyəti formalaşmalıdır prodüserdən tutmuş rejissora qədər. Tutaq ki, rejissora sual verirəm ki, təsvirin konsepsiyası nədir? Həm Arqunov, həm Bryullov üslubunda çəkmək istəyir. Anlayıram ki, məni dəhşətli çəkiliş gözləyir. Çünki Bryullov akademist idi, Arqunov isə təhkimçi. Yəni hər şey dəyərdən başlayır. Təsvirə dəyər verilməyəndə həmin günü ərizəmi yazıb aradan çıxıram. Akademistlə təhkimçinin fərqini bilməyən rejissorun filmində işləmək cinayətdir. Yaxud rejissor operatora deyir ki, vahiməli meşə çəkərsən, bu, tapşırıq deyil. Sənin üçün vahiməli olan, mənim üçün komedik görünə bilir. Vahiməli nə? Atmosferin, fəzanın vahiməli halı ola bilər. Ona görə mənə bir qalaq kitab gətirir. Bu, Van Qoq üslubunda işlənməlidir, bu, peredvijniklərin (XIX əsrin ikinci yarısında rus rəssamlığında, peredvijniklərin başçılıq etdiyi realistik cərəyan-red) üslubunda. Sözümün canı odur ki, biz indi universitetdə rejissorlara təsvir tarixini keçməyə başlayırıq. Təsvirlə bağlı ən ciddi problem odur ki, quruluşçu rəssam yoxdur. Hətta sovet dönəmində də bizim sənətçilərin təsvirə  yanlış yanaşması vardı. Həmişə necə olub? Rəssam qalıb bir kənarda, operatoru dəvət edirdilər. Rejissorla operator rejissor ssenarisini yazırdı. Rəssam isə özü eskizlər düzəldirdi, tablolar çəkirdi. Rejissor səs rejissoru və rəssamla işləməyə başlamışdı. Səs rejissoru filmin səs həllini işləməlidir, təsvir həllini rəssam işləməlidir. Onun bütün rəng və işıq rəsmi ətrafında konsepsiya formalaşandan sonra həmin konsepsiyanın, fikrin ekranda maddiləşmək formaları üzərində işləmək üçün sonradan operator dəvət olunmalıdır. Bu, həm prodüser üçün iqtisadi cəhətdən sərfəlidir, həm də daha düzgündür. Biz indi rəssamsız işləyirik. Çünki rəssam tam hüquqsuzdur, rəssamın sadəcə adı yazılır. Bundan başqa rejissor bilməlidir ki, hansı formatda çəkir filmi, böyük ekran üçün yoxsa, bu, kamera filmi olacaq? Bütün bunlar dəqiqləşməlidir. Ona görə təsvir mədəniyyəti formalaşmalıdır. Təsvirin tarixini keçmək lazımdır. Məsələn rejissor bilməlidir ki, Rembrandtın portretlərində fərq nədədir?Təkcə rəngdə deyil axı.

Ə.İ.Cabbarov: Tamaşaçı kimi təsvirdən tələbim nədir.  Tutaq ki, ağ divardır, bir nəfər qara kostyumda keçir. Bu informativ olmamalıdır, yəni dediyim təsvirdə  tənhalıq, ovqat verilməlidir. Kadr, səsini alanda da danışmalıdır.

R.Quliyev: Kadr danışmalıdır da.  Danışan kadrlarla işini qura bilən insanları yetişdirməyə çalışırıq. Operatoru müəllimi yetişdirmir. Onu rejissor yetişdirir çəkiliş meydançasında. Niyə operatorlarımız yüksək nəticələr göstərdilər 60-70-ci illərdə? Çünki həmin dövrdə ssenaristlər, iddialı rejissorlar pleyadası gəldi. Azərbaycan kinosunun poetik ruhunu sənədli kinoyla  Oqtay Mirqasımov gətirdi. Məsələn, Qara Qarayev haqda filmi. Onun “Bakı haqda 10 dəqiqə” filmi sənət əsəridir. Rejissor olmalıdır ki, operator olsun. Və rejissorla operator  bir-birini başa düşməlidir. Oqtay Mirqasımovla bizdə kontakt vardı, bəzən kontakt qırılırdı. Mən onun üçün çəkirdim ki, montaja material olsun. O da materiala baxırdı, ona lazım olanı kəsirdi. Emosional, psixo-estetik yük qoyduğum kadrları bəzən məhrum edirdi. Bu, təkcə ona aid deyildi. Digər rejssorlarla da belə problem olurdu. Bu baxımdan uğurlu rejissor Cəmil Quliyev idi. Biz baş-başa verib, “Cansıxıcı əhvalat”ı işlədik. Çünki orda yük sözün yox, təsvirin üstündəydi.

Ə.İ.Cabbarov: Bizdə demək olar ki, işıq həllində qabarıq həllər var? Yoxsa işıq məsələsi bizim zəif damarımızdır?

Rauf Qurbanəliyev: Rafiq müəllim demişkən, bizdə rəssam problemi var. Rəssam düz qurmayandan sonra operator üçün dərinlik yaratmaq çətin olur. Rəssam nə qədər səhnəni yaxşı qursa, bizə də rahatdır işığı qabartmaq. Mən deməzdim ki, indi bizdə işıq problemi var. Köhnə filmlərə nəzər yetirsək, hər işdə fərqli rəssam işləri var. İndi Qarabağ mövzusunda çəkilən filmlərdə rəssam işləri bir-birinə oxşayır. Sonra da deyirlər ki, operatorların işi bir birinə oxşayır. Çünki bir-iki rəssam var, eyni rekvizitləri orda da, burda da istifadə eləyir. Yaxud mən soruşuram ki rejissordan, geniş ekran üçün işləyirsən, deyir, çək montajda baxarıq. Bu, belə olmur. Bunun öz kompozisiyası var ki, düzgün yerində çəkməlisən. Sonra efirə çıxanda baxırsan ki, kaşey ilə çıxdı, halbuki mən onu elə çəkməmişdim.

R.Quliyev: Söhbət formatdan getmir təkcə. Problem nədədir? Hazırkı operatorlarmız sırf texniki icraatla məşğuldurlar, istər bizim nəsil olsun, istər gənc nəsil olsun. Operator düşünən insandır, o, sadəcə düymə basan deyil. Bir rejissorla işləyirdim. Ümumi planın rəsmini çəkirsən, qurursan, rejissor deyir ki, mənə o qədər rəsm lazım deyil. O da bundan əvvəl serial çəkmişdi. Dedim ki, biz serial yox, bədii film çəkirik.

Soltan Abdullayev: Mən özüm universitet bitirməmişəm bu sahə üzrə. Amma müxtəlif ölkələrin kitablarını oxumuşam bu sənətlə bağlı. Özüm daxil, bir qism operator operatorluğu bitirməyib, amma özünə operator deyib işləyənlər var. Bir də var operatorluğu oxuyublar, amma  zəif müəllimdən dərs alıblar. Ya da operator özü tənbəldir, oxumayıb.

Ə.İ.Cabbarov: Əslində universiteti qurtarandan sonra da oxumaq daimi olmalıdır.

R.Quliyev: Bu, qocalmayan sənətdir. Hər an nəsə öyrənməlisən. Niyə? Gündəmdə qalasan.

S.Abdullayev: Treninqlər, master klasslar bu sahə üzrə azdır. Rejissorluq, aktyorluq kursları üçün master klasslar var, amma operatorluq üçün yoxdur. Xaricdən mütəxəssislər dəvət olunsun ki, yeni üslubları öyrənək. Xaricə oxumağa göndərsinlər. İkincisi, vaxt və büdcə məsələsi çox əhəmiyyətlidir. Səkkiz tammetrajlı filmdə quruluşçu operator olmuşam. Onların heç birində yetərli vaxt ayrılmayıb hazırlığa. Büdcə səbəbindən. Bu da nəticəyə təsir edir. Problemlərdən biri odur ki, operatordan soruşmadan texniki bazanı sifariş edirlər.

Rəşad Nuriyev: Məncə, bu şərtlərdə operator ya öncədən tələb eləsin, ya da imtina eləsin. Yoxsa güzəştə gedib, sonda bu təsviri mən ala bilmirəm, maddiyyata görə alınmayıb, bu, sonda sənin qoyduğun təsvirə haqq qazandırmır.

R.Quliyev: Ocaqov özü böyük rəssam operator ola-ola rejissuraya keçəndən sonra sırf icraçılarla işləyirdi. Çünki iki qoçun başı bir qazanda qaynamaz. “Park” filmini çəkəndə, onda mən tələbə idim, operatoru xahiş elədi ki, ona kömək edim. Dustaqxana səhnəsi vardı, otağa baxdım ki, buranı dəyişdirmək lazımdr. Dedim, şərti işıqlandırma nədir, zaman dəyişib, onda 80-ci illər idi. Dedi Ocaqovun xoşu gəlmir. Amma dəyişdirdim, işığı qurduq. Ocaqov gəldi meydançaya, gələn kimi dedi ki, bu nədir? Və dəyişdirdi. Amma o dövrdə istehsalat münasibətləri baxımından problemlər yox idi. Çünki Ocaqov dəyəri bilirdi. Sadəcə, o, bu cür görmüşdü, bu şür qururdu və işləyirdi. Söhbət bugünki istehsal münasibətlərindən gedir ki, o, hazırda sağlam və peşəkar relslər üzərində deyil.

S.Abdullayev: Ondan əlavə,  bəzən operator xarici operatorların hansısa novator fəndini tətbiq eləmək istəyir, amma tənqidlə üzləşdiyini bildiyinə görə ya qorxur eləməkdən, ya da eləyə bilmir.

R.Quliyev: İstehsalatın xırdalıqlarında çox ciddi məsələlər durur. Amma bunu istehsalat dövründə operator şəxsən həll eləməyi bacarmalıdır. Ona görə ciddi operatorlardan çəkinir və dəvət eləmirlər, qorxurlar. Qorxurlar ona görə yox ki, o qonorarı çox istəyir. Pulu o qarantiyaya görə istəyir. İlk dəfə Azercell üçün reklam çəkəndə, onda ancaq bədii kinoda işləyirdim. Çünki özümə sığışdırmırdım. Dostlar dəvət elədilər, dedilər ki, Antonioni üslubunda kadrlar olmalıdır. Mən onda təzədən onun filmlərinə baxmalıydım ki, o ab-havanı yaradım. Hər şeyi həll elədik. Dedim xronometraj nə qədər olacaq, dedilər 30 saniyə. Dedim yox, 40 olacaq. Sonra prodüser dedi ki, sizə nə qədər ödəməliyik? Soruşdum ki, əvvəliki işlədikləriniz adamlara nə qədər ödəyirsiz? Məbləği dedi. Dedim 5 dəfə artıq istəmirəm. Amma status məsələsi var. Antonioni üslubunda kadr istəyirsiz. 600 verərsiz. Çənə asıldı, dedi ki, birdən rəhbərlik razı olmasa, nəyə qane olarsız? Dedim 599 dollara. 99 işə, 500 qarantiyaya. O qonorar qarantiya deməkdir. Necə ki, bizdə Akif Rüstəmov filmdədirsə, film cibindədir. Yəni istehsalat baxımından.

Daniel Quliyev: Əsas odur ki, operatorun gözü inkişaf edir ya yox. Yəni bunu təkcə texnikanın, rəssamın üstünə atmaqla deyil. Misalçün, Ceylan “Uzaq” filmini minimum texnika ilə çəkib, amma kadrların hər biri əsərdir. Fikirləşirəm, operator kimi gözümü necə inkişaf etdirməliyəm ki, düzgün görüm və hər şeyi texnikanın üstünə atmayım.

Ə.İ.Cabbarov: Danielin fikrini belə xülasə etmək olar ki, rejissor, rəssam vacibdir, amma operatorun öz işinə tələbkarlığı və öz peşəsinin davasını aparmağı da vacibdir. Öz gözü olmalıdır.

D.Quliyev: Bəzən təcrübəmdə olur ki, işıqçıya izah edirəm, hansı cihazı hardan qursun. Başqa yerdə belə təcrübəm olmayıb, işıqçı gəlir, müzakirə olunur ki, necə atmosfer qurmalısan. Bizdə bütün yük operatorun üstünə düşür.

Ə.İ.Cabbarov: Belə söhbətlər olur ki, filan film texniki zəifdir, amma orda ürək var. Ələkbər Muradovun işlərində texniki cəhətdən qüsur tapmaq olar. Amma baxırsan ki, kadr nəfəs alır, televiziya təsvirinə baxmırsan, atmosfer var. “Mosfilm”də hətta yüksək peşəkar olmayan operator  tutaq ki, Kiarostaminin filminə baxsa, çox texniki qüsur tapa bilərdi. Amma Kiarostaminin filmlərinin səsini al,  bax, kadr danışır. Bizdə texniki şeylər asanlaşıb, amma göz həmişə vacibdir.

Müzakirənin videyazısını burdan izləyə bilərsiniz:

 

aki.az