Milli Kino tariximizdən – “Koroğlu” – 60

“Milli Kino Tariximizdən” rubrikasının növbəti filmi “Koroğlu”dur, çəkilişindən 60 il keçir…

“Azərbaycanfilm” kinostudiyası əfsanəvi qəhrəman Koroğlu haqqında eyniadlı məşhur xalq dastanının ekran variantı olan “Koroğlu” filmini 1960-cı ildə istehsalata buraxdı.Azərbaycan xalqının yadelli işğalçılara və yerli zülmkarlara qarşı arardığı mübarizədən bəhs edən, Sabit Rəhmanın ssenarisi əsasında çəkilən filmə Hüseyn Seyidzadə quruluş verdi. Həmin ildə “Azərbaycanfilm” kinostudiyası “Koroğlu” filmi ilə yanaşı, Kamil Rüstəmbəyovun çəkdiyi “Aygün”, Ağarza Quliyevin quruluş verdiyi “Səhər”filmlərini də istehsalata buraxdı.

“AZƏRBAYCANFİLM”İN TARİXİ-QƏHRƏMANLIQ MÖVZUSUNDA ÇƏKDİYİ İLK GENİŞ EKRANLI RƏNGLİ FİLM

XVI əsrin axırlarında, XVII əsrin əvvəllərində baş vermiş tarixi hadisələr əsasında yaranan “Koroğlu” dastanı 17 qoldan ibarətdir. Bütün Şərqdə geniş şöhrət tapan bu xalq qəhrəmanının haqqında müxtəlif adla bir silsilə dastanlar yaranmış və Koroğlu obrazı ümumbəşəri həyat kəsb etmişdir. Xalq qəhrəmanına olan bu məhəbbət və şöhrət “Azərbaycanfilm”in çəkdiyi “Koroğlu” filmində öz bədii ifadəsini bir daha tapmışdır. Bu hadisələr silsiləsi əsasında təqribən saat yarım davam edən bir film üçün ssenari yazmaq, şübhəsiz ki, mürəkkəb yaradıcılıq işi idi. Dramaturq Sabit Rəhman ssenari üzərində sərbəst yaradıcılıq işi apararaq dastandakı hadisələrdən film qəhrəmanlarının, iştirakçılarının xarakterini açmaq üçün ən səciyyəvi məqamları seçmiş ki, nəticədə də ona bir sıra maraqlı yeni hadisə və vəziyyətlər əlavə etmişdir.

Qeyd edək ki, “Koroğlu” “Azərbaycanfilm” studiyasının tarixi-qəhrəmanlıq mövzusunda çəkdiyi ilk geniş ekranlı rəngli filmdir. Bu faktın özü o dövr üçün Azərbaycan kinematoqrafiyasının yeni bir inkişaf səviyyəsinə çatdığını və müasir kino sənətinin nailiyyətləri əsasında bu cür mürəkkəb bir filmi çəkib meydana çıxarmaq iqtidarına malik olduğunu göstərirdi.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 40-cı ildönümünə həsr olunan, “Azərbaycanfilm” studiyası Zaqafqaziya respublikalarının kino tarixində ilk dəfə olaraq yaradılan bu geniş ekranlı, rəngli filmin çəkilişinə ciddi hazırlıq işi görülüb.

FİLMİN ÇƏKİLİŞİNDƏ 1200-Ə QƏDƏR ATLI İŞTİRAK EDİB

Hər kəsin xəyalında yaratdığı qəhrəman Koroğlunun obrazı varkən, dastan haqqında film çəkmək və qəhrəmanın obrazına uyğun aktyoru seçmək, yaradıcı heyətin əsas hədəfi olub. Filmin sınaq çəkilişlərində 60-dan artıq aktyor iştirak edib. Bundan başqa,  dekorasiyalar üçün eskizlər hazırlanmış, ayrı-ayrı surətlər üçün kostyumlar tikilmiş, epizodlar üçün xüsusi yerlər seçilmişdir. Rejissor Hüseyn Seyidzadə hələ ssenarinin hazırlıq prosesində sadəcə olaraq baş qəhrəman rollarına deyil, eyni zamanda ikinci dərəcəli rolların sınağına da onlarla aktyoru cəlb edir. 60-cı illərin mətbuatından əldə etdiyimiz məlumatlara əsasən sınaq çəkilişləri zamanı Koroğlu roluna məşhur pəhləvan Sali Süleymanın oğlu, klassik güləşmə üzrə dəfələrlə Bakı və resrublika çempionu adını qazanmış Ağakərim Müxtəliyev, Nigar rolunu “Onun böyük ürəyi” filmindən tanıdığımız Tamilla Ağamirova yaratmalı imiş. Hətta mətbuat səhifələrində filmin “Mosfilm” studiyası ilə birgə çəkildiyi, bundan başqa isə çəkilişin getdiyi məkanlar da göstərilib: “”Azərbaycanfilm” və “Mosfilm” studiyaları “Koroğlu” filmini birgə çəkəcəklər. Filmin ilk kadrları Bakı ilə Mərəzə rayonu arasındakı yerlərdə çəkilir. Burada işlər qurtardıqdan sonra növbəti epizodlar Kəlbəcərdə və Qarabağın səfalı yerlərində çəkiləcəkdir. Filmdəki döyüş səhnələri Əsgəran qalası ətrafında, Şuşa və Muğanda, pavilyon çəkilişləri isə “Mosfilm” studiyasında aparılacaqdır”…

Onu da qeyd edək ki, dastandakı hadisələrlə əlaqədar olaraq Zaqatala, Qax, Balakən, Kəlbəcər və Göy-gölün təbii mənzərələrindən lövhələr çəkilmişdir. Koroğlunun toy səhnəsi, Qıratın qaçırılması, habelə başda Koroğlu olmaqla Azərbaycan xalqının yerli xanlara, bəylərə, türk paşalarına qarşı apardığı mübarizəsindən bəhs edən bir sıra epizodlar Qarabağdakı Əsgəran qalasında çəkilmişdir. Bu epizodların çəkilməsində 1200-ə qədər atlı və bir çox piyada iştirak edib. Azərbaycanın qızıl lalələrdən sanki alışıb-yanan yamacları, uca dağlarla dövrəyə alınmış geniş, yaşıl düzləri filmdə bütün gözəlliyi ilə olduqca təbii rənglərlə canlandırılmışdır.

KOROĞLUNU ÇƏNLİBELSİZ, ÇƏNLİBELİ KOROĞLUSUZ TƏSƏVVÜR ETMƏK MÜMKÜN DEYİL

Film çəkilişlərində ədədbi material necə rol oynayırsa, aktyor seçiminin uyğunluğu da əsas şərtdir. Hüseyn Seyidzadə məhz əsas obrazlar  üçün sınaq çəkilişlərinə böyük əmək sərf etmiş və nəticədə də Koroğlu-Rövşən roluna Əfrasiyab Məmmədovu, Nigar roluna isə Leyla Bədirbəylini uyğun görmüşdür. Və hər iki obrazın seçimindən sonra digər rolları onlara uyğun formada olan komanda kimi formalaşdırmışdır. Maraqlı məqamlardan biri də odur ki, rejissorun təşəbbüsü ilə Muxtar Maniyev filmdə üç rolda oynayıb. M.Maniyevin xatirələrindən: “Bu dastan elə bir zəngin bədii xəzinədir ki, hər dövrdə ondan istifadə edib müxtəlif janrlarda bədii əsərlər yaratmağa geniş imkan verir. Filmi çəkən yaradıcı kollektiv dastandakı qəhrəmanlıq motivlərindən səmərəli istifadə etdilər. Müəlliflər tamaşaçılara belə bir fikri təlqin etməyə çalışdılar ki, xalqın qəzəbi kimi, gücü və qüdrəti də tükənməzdir, onun qarşısını almaq, onu qul halına salmaq heç bir qəsbkara nəsib ola bilməz. Filmdə Qırat, misri qılınc, Çənlibel qalası, Aşıq Cununun sazı və s. xalqın birliyindəki qüvvənin rəmzi olub, əsərin ideya məzmununu daha da dərinləşdirir. Bildiyiniz kimi filmdə mənə üç rol həvalə olunmuşdur. Birincisi, çaparların müşayiəti ilə səfir rolunda çəkilən Ələddin Abbasovun at üstündə gəlişi gёstərilir ki, oradakı çaparlardan da biri mənəm. İkincisi, Qarabağın Əsgəran qalasında çəkilən toy səhnəsində qapıçını oynayan çəkilişə gəlmədiyi üçün onu mən əvəz etməli oldum. Ancaq əvəz etməmişdən əvvəl qapıçının geyimini geyindim, qrimləndim və bundan sonra çəkiliş prosesinə başlayaraq keçəl Həmzə ilə söhbətə başladım. Sonra Dəmirçioğlu Poladın roluna uyğun olan aktyoru tapmadıqları üçün məni sınaq çəkilişində yoxlayaraq rola təsdiq etdilər. Beləcə filmdə üç rolda oynadım”. Dastandan məlumdur ki, əsərdə Koroğlu adı nə qədər çox qabardılırsa, qəhrəmanın yaşadığı Çənlibel məkanı da bir o qədər çox onun adı ilə qoşa çəkilir. Yəni əslində Koroğlusuz Çənlibel, eləcə də Çənlibelsiz Koroğlu ayrı-ayrılıqda heç nədir. Bəs filmdə necə, Çənlibelin oxşarını tapmaq və ya onun oxşarını yaratmaq çətin olmayıb ki? Aktyor bu barədə deyib: “Filmin çəkilişləri Bakıda, Şəki Xan sarayında, Əsgəran qalasında, Şuşada lentə alınırdı. Çənlibel üçün konkret olaraq bir məkan göstərilməsə də, qala ilə bağlı çəkilişlər həm “Mosfilm”in pavilyonunda, həm də canlı qalalarda aparılırdı. Təbii ki, bütün bunlar montay vasitəsilə tamaşaçılara elə çatdırılmışdı ki, nəticədə də qalanın möhtəşəm görünüşü inandırıcı alınmışdı. Təsəvvür edin ki, çox vaxt pavilyonda canlı mənzərələr yaradılırdı. Məsələn, mənim Alagözlə laləlikdə çəkildiyim epizod, dumanlı şəkildə Çənlibelin dağlarının görünüşü olan epizodlar “Mosfilm”in pavilyonunda çəkilmişdi”.

TARİXİ FİLMDƏ DÖYÜŞ SƏHNƏSİ, QIRATIN, DÜRATIN SEÇİMİ, EPİZODLARIN TƏHLİLİ

Dastanda olduğu kimi, Koroğlu kimi qəhrəmanın yaşadığı yer Çənlibeldirsə, uyğun məkan seçilməli, yarı Nigardırsa, qəhrəmana layiq gözəl aktrisa seçilməli və ən önəmlisi isə onunla bərabər döyüşə çıxan Qırat və Dürat kimi atların bənzərinin olması vacib olduğu qədər də əsas şərt hesab olunurdu. Hüseyn Seyidzadə tələbkar rejissor olduğu qədərd də, ədəbi materialın dərinliyinə xüsusi diqqət etdiyi qədər də, film üçün görünütünn də əsas olduğunu xüsusi önəm verib. Bu baxımdan da dastan üçün, qəhrəmanı ərtafı üçün önəmli olan hər detala xüsusi yanaşıb. Xatirələrdən belə məlum olur ki, Qırat və Dürat kimi atların seçiminə xüsusi səy göstərilməsə də, ən yaxşı atlar film üçün seçilib.Filmdəki epizodlara nəzər yetirək:

Nigarı təh­lü­kə­dən qur­tar­maq üçün Röv­şə­nin pə­lən­gi öl­dür­mə­si, Alı ki­şi­nin (Əli Qurban­ov) gətirdi­yi at­la­rı bə­yən­mə­yən Hə­sən xa­nın (Ağa­da­daş Qurban­ov) onun­ göz­lərini çıxartdırması das­tan­da­kı dramaturji düyünü nə qədər çoc diqqətə çəkirsə, ölüm yatağında ata­nın oğ­lu­na məz­lum­la­rın in­ti­qa­mı­nı al­ma­ğı və­siy­yət et­mə­si bir o qədər çox ic­timai mo­ti­vi qa­bar­dır. Bundan başqa, Ko­roğ­lu­nun meydan­da: «Mən Ko­roğluyam! Si­zi bəy­lə­rə və xan­la­ra qar­şı mübarizəyə ça­ğı­rı­ram. Xal­qın ən yax­şı oğul­la­rı­nın əzab­ları, ana­ların göz ya­şı nami­nə qi­sas!» (s.292) ki­mi in­qi­labi ça­ğı­rı­şın­dan ruh­la­nan kütlə­nin Çən­li­be­lə axı­şaraq dö­yü­şə ha­zır­laş­ma­sı və nə­ha­yət, Koroğlu­nun sa­zı­nı bağ­rı­na ba­sa­raq oxu­ma­sı sxe­ma­tik­lik ya­ra­dır. Çən­li­be­lə gə­lən ye­ni­yet­mə gürcü­nün Ko­roğ­lu­ya bir­ba­şa müraciəti siya­si­ləş­di­ril­miş xalqlar dostluğu mo­ti­vi­ni əks et­di­rir. Ko­roğ­lu ilə Ni­ga­rın to­yu ərə­fə­sin­də ke­çəl Həm­zə­nin sa­ra­ya gə­lə­rək Qı­ra­tı gətirəcəyinə söz ver­mə­si və əvə­zin­də Ni­ga­rı is­tə­mə­si zid­diy­yə­ti gücləndirir. Ke­çəl Həm­zə­nin oğur­la­dı­ğı Qı­ra­tın dalınca gələn Koroğ­lunun to­ra düş­mə­si, əli–qo­lu bağ­lı hal­da ba­zar meydanına gə­ti­ril­mə­si və Qı­ra­tın öz sa­hi­bi­ni xi­las et­mə­si il­kin ədə­bi mən­bə­nin macəra im­kan­la­rı­nı nü­ma­yiş et­di­rir. Hə­sən xa­nın sa­ra­yı­nın dar­ma­da­ğın olun­ması və özü­nün Qıra­tın ayaq­la­rı al­tın­da tap­dan­ma­sı he­sa­bı­na əf­sa­nə­vi ob­raz­lar siyasi­ləş­di­ril­di­yin­dən xey­rin şər üzə­rin­də qə­lə­bə­si ki­mi qə­bul olunmur. Elə bu sə­bəb­dən qə­lə­bə­də Ni­gar xa­nı­mın iş­ti­ra­kı ata–qız, qayın­a­ta–kü­rə­kən müna­sibətlərini ön pla­na çə­kə­rək ic­timai mo­ti­vin məi­şət müs­tə­vi­sin­də qav­ra­nıl­ma­sı­na sə­bəb olur. Ko­roğ­lu­nun də­li­lə­ri qar­şı­sın­da çı­xış edə­rək mü­ba­ri­zə­nin so­na çatma­dığını bil­dir­mə­si və ha­mını Cə­fər xa­nın üzə­ri­nə dö­yü­şə səs­lə­mə­si onun in­qi­labçı ob­ra­zı­nı rəmzi­ləş­dirir. Bütün bunlardan sonra əsrlərdən ke­çərək di­ni mü­da­xi­lə­yə mə­ruz qalmış qə­dim mifoloji das­tan si­ya­si təb­li­ğat funksiyasına da ta­be et­di­ri­lir. Əslində film boyunca ən xırda detala belə diqqətlə yanaşaraq filmin tarixi janrla başlayaraq, siyasi xətt ezrə davam etməsi və sonda qələbəylə yekunlaşması dastanın məğzini tam olaraq açmağa xidmət edir ki, yaradıcı heyət də buna xüsusi diqqət yetirib.

60-CI İLLƏRİN MƏTBUATI YAZIRDI…

• Filmdəki geniş xalq hərəkatı, nə də Koroğlunun arardığı vuruş səhnələri təsəvvürlərdə olan bu igid və məğlubedilməz xalq cəngavərinin əzəmətini tam dolğunluğu ilə canlandıra bilmir. Sıldırım dağlar qoynunda qıy vurub hay salan, qurşaq tutub igid basan, saz alıb söz qoşan Koroğlu filmdə solğundur.
• Koroğlu dedikdə bu bədii obrazın əsasən üç cəhəti nəzərdə tutulur. Qəhrəman Koroğlu, aşıq Koroğlu, saz və söz ustası Koroğlu. Şübhəsiz, obraz bu sifətlərdən birindən məhrum edilərsə onun canlı və çox cəhətli xarakteri təhrif olunar.
• Xarici portreti və daxili xarakteri etibarı ilə Koroğlu obrazını uğurlu yaradan Ə.Məmmədov obrazın qəhrəmanlıq keyfiyyətlərini canlı verdiyi halda, aşiq və söz ustası Koroğlunun məcrasına sığmayan, dağ çaylarıtək gurlayıb coşan poetik ilhamının və ülvi məhəbbətdən doğan ürək döyüntülərinin ifasında zəifləyir, süstləşir.
• İstər dastanda, istərsə də filmdə Qıratın keçəl Həmzə tərəfindən necə oğurlanması maraqlı epizodlardandır. Həmin hadisənin dastanla çox yaxın olan ssenari mətni maraqlı və bədii cəhətdən qüvvətli verildiyi halda filmdə bu hissə zəif çıxmışdır.
• Aşıq Cununun filmdə heç bir ciddi fəaliyyəti yoxdur. Onu film boyu nə əməlli-başlı oxuyan, nə də Koroğluya və onun dəlilərinə bir məsləhət verən, yol göstərən görmürük. Aşıq Cununla bağlı olan əhvalatlar filmdə artıq gёrünür, onun əsas hadisələrini sıxışdırır və müəyyən qədər filmi ağırlaşdırır.
• Filmdəki təbii mənzərələrin və ravilyon şəraitindəki erizodların çəkilişində məharət göstərmiş V.Meybom və F.Dobronravovun operator işində də müəyyən nöqsanlar vardır. Bəzən onlar maraqlı vəziyyətlər, oriyinal lövhələr çəkmək əvəzinə, başqa filmlərdən tamaşaçılara məlum olan üsullara müraciət etmiş, çoxlarına tanış olan kadrları çəkmişlər.
• Filmdə oxunan bütün mahnılar nədənsə yarımçıq kəsilir. Məkan və zamanın çox tez-tez və əlaqəsiz halda dəyişməsi tamaşaçıların hadisələri qavramasına mane olur.

Filmin yaradıcı heyəti: Ssenari müəllifi-Sabit Rəhman, rejissor Hüseyn Seyidzadə operatorlar-V.Meybom, Fyodor Dobronravov, rəssam-R.Veremenko, geyim rəssamı-Bədurə Əfqanlı, bəstəkar-Cahangir Cahangirov, səs oreratoru-Kərim Əmirov, II reyissor-Məmməd Əlili, reyissor assistenti-Ramiz Əliyev.

Rollarda iştirak ediblər: Əfrasiyab Məmmədov(Koroğlu), Leyla Bədirbəyli(Nigar), Ağadadaş Qurbanov(Həsən xan), İsmayıl Dağıstanlı(vəzir), Mərziyə Davudova(dayə), Əli Qurbanov(aşıq Cunun), Tamilla Ağamirova(Alagöz), A.Fərzəliyev(Eyvaz), Atamoğlan Rzayev(Dəli Həsən), Əli Qurbanov(Alı kişi), Əliağa Ağayev(dəmirçi Süleyman), G.Toxadze(gürcü oğlu), Ceyhun Mirzəyev(Ceyhun), Muxtar Maniyev(dəmirçi oğlu Rolad, çapar, qapıçı), Möhsün Sənani(Həmzə), Ələddin Abbasov(səfir), Məmmədsadıq Nuriyev(kosa Səfər), Salman Dadaşov(ərəb Reyhan), Arif Mədətov(dəmirçi), Məmməd Əlili(əyan) və başqaları.

Xədicə QIYAS