“Güzgü” nəyi göstərdi

İyunun 13-də “Azərbaycan” kinoteatrında milli kinomuzun 125, “Azərbaycanfilm” Kinostudiyasının 100 və Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının 60 illiyi münasibətilə dünya kinosunun klassik nümunələrindən biri, Andrey Tarkovskinin “Güzgü” filminin nümayişi baş tutdu. Nümayişdən sonra müzakirələr polemika və mübahisə şəraitində keçdi.

Tədbirin moderatoru Sevda Sultanova Andrey Tarkovskinin yaradıcılığını, sənət kredosunu dərindən mənimsəmək üçün, Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının maliyyə dəstəyilə rejissorun azərbaycan dilində çap olunmuş “Həkk olunmuş zaman” kitabını oxumağı tövsiyə elədi: “Kitabda müəllif həmçinin, “Güzgü” filmi haqda da düşüncələrini bölüşür. “Güzgü” xronoloji ardıcıllıqla çəkilməyib, şüur axını fəndindən istifadə olunub. Ona görə kiməsə qaranlıq qalmasın deyə, süjeti bir neçə cümləylə anlatmaq istəyirəm. Filmdə doğmalarından uzaqlaşan qəhrəman son anda onlardan halallıq almaq istəyir. Tarkovski müsahibələrində deyir ki, bir gün insan özünə güzgüdə baxır, qorxur və anlayır ki, həyat ötüb keçib, heç nə baş verməyib, o, heç nə etməyib. Həyatın faniliyini dərk edən insan niyə yaşamışam, bu həyat nəyi ifadə edir suallarına cavab axtarır. Qəhrəman eyni zamanda Allaha inamsızlığını faciə kimi qəbul edir”.

Daha sonra moderator səhnəyə film haqqında danışmaq üçün AKİ-nin İdarə Heyətinin üzvü, Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin baş müəllimi, sənətşünas Nadir Bədəlovu dəvət elədi.

“Filmi vizual, dramaturji və müəllifin əhvalata münasibəti baxımından unikal edən nədir” sualını cavablandıran Nadir Bədəlov çıxışına məsələnin siyasi tərəflərindən başladı: “Əgər bu gün Tarkovski yaşasaydı, Rusiyada baş verənlərə münasibəti necə olacaqdı? Bildiyimiz kimi Rusiya ziyalıları bu hadisələrə münasibətdə iki yerə ayrılır. Bəziləri Mixalkov kimi rəhbərliyin mövqeyini dəstəkləyir. Digərləri isə onu mühakimə edirlər. Tarkovskinin münasibəti necə olardı? Düşünürəm ki, bu nöqtədən baxsaq, olduqca maraqlı məsələlər açılar. Auditoriyaya müraciət etmək istəyirəm ki, sizcə Tarkovski yaşasaydı, Rusiyada qalardı ya xaricə köçərdi?”

Kinoşünas Aygün Aslanlının fikrincə bunu birmənalı söyləmək çətindir: “Təkcə bu filmə münasibətdən söhbət getmir. Tarkovski xaricə köçəndən sonra çəkdiyi filmlərdə və fikirlərində millətçiliyin artdığı hiss olunur. “Güzgü” filmində də müəyyən detallar onun irqçiliyini göstərir. Arvadının ərə getmək istədiyi yazıçının “ukraynalıdır?” sualında və ya asiyalılara münasibətdə aşağılayıcı ton var. Ona görə yaşasaydı, ümumbəşəri dəyərlərə üstünlük verərdimi? Çətindir demək”.

Sözügedən kontekstdə AKİ-nin katibi, rejissor Əli İsa Cabbarov Puşkinin nümunəsini gətirdi: “Puşkin dekabristlərlə dost olsa da onlarla birlikdə meydana çıxmadı. Deyirdi ki, ürəyim onlarladır. Tarkovski də ənənəvi dövlətçi sənətkardır və Sovet vaxtı daha çox film çəkmək üçün həyat yoldaşının təkidiylə mühacirətə getdi. Bu gün güman ki, Rusiyada qalardı, sadəcə Mixalkov kimi işğalı dəstəkləməzdi. Amma antirus mövqeyi göstərməzdi. Çünki təpədən dırnağadək rusiyaçı idi. İkinci məsələ budur ki, müharibə iştirakçıları ölüm qarışısında qalanda həyatları kino lenti kimi gözlərinin qarşısından keçir. Vacib epizodlardan çox, xırda nüansları xatırlayırlar. Filmdə də müxtəlif xatirələr var və sonda da görürük ki, qəhrəmanı ölüm təhlükəsi gözləyir. O, ağır xəstəliyə düçar olması xəbərini alanda şok keçirir, keçmişindən müəyyən məqamları assosiativ xatırlayır. Epizodlar arasında bağlılıq var. Baxmayaraq ki, Tarkovski qadına münasibətdə mühafizəkar olub. Amma bu filmə təkrar baxanda ilk dəfəydi onun qadın haqqında olduğunu düşündüm, film bir növ qadına heykəldir”.

Moderator, hekayənin eyni zamanda intim, avtobioqrafik xarakter daşıdığını dedi: “Filmdə şeirləri rejissorun atası, Arseni Tarkovski səsləndirir. O, filmlə bağlı keçmiş arvadına deyir ki, oğlumuz bizimlə haqq-hesab çəkdi, bir növ qisas aldı. Tarkovski isə deyirdi ki, əslində bu film mənim özümlə haqq-hesab çürütməyim, etirafım idi”.

Nadir Bədəlovun fikrincə, “Güzgü” daha çox Rusiya haqda olan filmdir: “Filmdə qəhrəman anası olsa da, o, vətəni ifadə edir. Orada qadın kişiyə sual verir ki, anandan nə istəyirsən? Qəhrəman daim anasını qınayır, daim onunla nəsə problemi var. Bu, onun Rusiya ilə olan problemidir. Filmdə Puşkinin Çadayevə məktubunu da təsadüfən oxumur. Orada da deyilir ki, burada ədalət prinsipi yoxdur, bəşəriyyətin keçdiyi yolları biz keçməmişik. Amma  buna baxmayaraq, Rusiya vətənimdir, ondan ayrıla bilmirəm. Və qeyd edir ki, bizi Avropa ilə dinlər ayırıb. Film Baxın musiqisi üzərində qurulur. O da dini musiqidir, Avropanın simvollarından biridir”.

Daha sonra filmin vizual  tərəflərinə toxunan moderator qeyd etdi ki, Tarkovski təsviri sənətin klassikləri Breygelin, Yan Vermeerin, xüsusən Leonardo da Vinçinin əsərlərinə istinad edir: “Rejissor öz kitabında Rafaelin “Sikstin madonnası”nı qəbul etmədiyini yazırdı. Ona görə, əsərin moizəçi, nəsihətçi pafosu var və rəngkarlıq vasitələrindən çox, ədəbi fəndlərdən istifadə edib. Tarkovski Karpaççonun çoxfiqurlu kompozisiyalarını və oradakı sirli gözəlliyi üstün sayırdı. Və məhz bu səbədən Leonardo da Vinçinin  “Cinevra de Bençinin” portretindən istifadə edir. O, düşünürdü ki, da Vinçinin əsərləri birmənalı deyil, ziddiyyətli təəssürat yaradır. Həqiqi bədii obraz isə ziddiyətlərdə, əks qütblərdə mövcuddur. Çünki ziddiyyət insana daha çox şey görmək imkanı verir və tamaşaçının təsviri, obrazı sonadək dərk eləyə bilməməsi, sirliliyi ona həzz verir. Təsvirlərdə, obrazlarda həmişə əlçatmaz sirr olmalıdır. Buna görə, “Güzgü” filmində qadının xoruzun başını üzməsi səhnəsində onun iki mənalı ovqatı verilir: mərhəmət və iblisanəlik”.

Nadir Bədəlovun fikrincə, “Güzgü” filmi üslub baxımından İqor Talankinin 1966-cı ildə çəkdiyi “Gündüz ulduzları” filminə yaxındır. Həmçinin, Germanın “Xrustalyov, maşını gətir!” filminin əvvəlində uşaq güzgüdə görünəndə, ölkədəki sistemə tüpürür. Tarkovski də göstərir ki, “Güzgü” onun ailəsinin həyatında Rusiyanın tarixini, keçdiyi yolu və sabahı göstərir”.

Yazıçı Samirə Əşrəf düşünür ki, bizi həmişə Tarkovskinin zəhmi basıb: “İndi anlaşılmaz, qəliz bir film izləyəcəyik” fikri ilə onun filmlərinə baxmışıq. Tarkovskinin bütün filmlərinə baxmışdım, “Güzgü” filminə də 2014-cü ildə baxmışam. Qaranlıq qalmışdı. İndi böyük ekranda baxanda, anladım ki, onun bu filmində heç nə axtarmaq lazim deyilmiş. Hər şey mənim üçün aydın oldu.

Bu filmdə Tarkovskiyə aid hər şey var. O, burada incəsənət, tarix, paralel zamanlar, siyasət, müharibələr, ata həsrəti, yuxuları və bioqrafiyası ilə bağlı hər şeyi təqdim edib. Nadir müəllim deyir ki, bu film bizə aid deyil, ancaq məncə hamımıza aiddir, hamımızın uşaqlığı bu filmdə var.

Misalçün orada atanın gecə gəlişi səhnəsi var. Tarkovski gündəliyində bu haqda yazıb. Gecə atası gəlir, anasından Andreyi ona verməsini istəyir. Bu filmi həm də Tarkovskinin özünü xilas etməsi adlandırmaq olar. Ümumiyyətlə, yaradıcılıq həm də xilas olmaq deməkdir. “Güzgü” həm də günahların etirafıdır. Əminəm ki, Tarkovski bu filmi çəkəndə də, sonra izləyəndə də çox əzab çəkib. O özünə əzab verməyi sevirdi. Filmdən də bilinir ki, çox ağır travmaları olub. Amma rejissorun dahiliyi bundadir ki, travmalarını böyük sənətə çevirib”.

Nadir Bədəlov daha sonra Tarkovskinin Folknerin “Küy və qəzəb” əsərindən təsirləndiyi qənaətini bölüşdü: “Bu əsər 1972-ci ildə tərcümə olunaraq  “İnostrannaya literatura” jurnalında çap olunub. Bütün ziyalılar o vaxt bu jurnalı oxuyurdu. Mümkün deyildi ki, Tarkovski onu oxumasın. Orada da zamanlar qarışır. Tarkovskinin üstünlüyü odur ki, kino dilini dramaturgiyadan ayıra bilmişdi, onu süjetdən, fabuladan asılı etməmişdi. O, təsvir dilinə bir növ muxtariyyət verdi”.

Tamaşaçılardan biri filmə beş il əvvəl baxdığını və başa düşmədiyini dedi: “Amma filmə indi baxarkən, daha çox dərk etdim. Həqiqətən, Nadir müəllimin dediyi kimi siyasi aspektlər çoxdur. Düşünürəm ki, vətən məsələsinin qabardılması və qadının ön planda olması izləyicilərə bu mənada bir göndəriş idi”.

Teatrşünas Vüsalə Ağayeva filmə uzun illər sonra, təkrar baxanda onu başqa cür qəbul elədiyini dedi: “Rejissor öz travmalarını sorğulayır. Film mənə terapiya kimi gəldi. Burada vətənə sevgi, eyni zamanda xiffət var”.

Gənc tamaşaçılardan biri bildirdi ki, Tarkovskinin filmlərində altmətnlər çox olsa da,  o, filmlərinin tam oxunmasını sevmir: “O, daha çox filmi hiss etməyimizi, emosional əlaqə qurmağımızı istəyir”.

Sonda Əli İsa Cabbarov bəzi tamaşaçıların filmi başa düşməməsiylə bağlı məsələyə münasibətini belə ifadə elədi:  “Təsəvvür edin ki, həsrətində olduğunuz bir insanı 20 il sonra tapmısınız. Onunla danışanda bəlağətli, xəbər-mübtədası yerində olan cümlələr qurmursunuz. İnsan affekt vəziyyətində olanda məntiqli  danışmır. “Güzgü” affekt vəziyyətində yaradılmış sənət əsəridir”.

aki.az