Sevda Sultanova: “Azərbaycan kino sənəti tarixi” milli kinematoqrafiyanın böyük bir dövrünü əhatə edir

Yeni nəşr olunan “Azərbaycan kino sənəti tarixi” 4 cildliyi haqda, kino yazarı Sevda Sultanovanın fikirlərini təqdim edirik.

Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqı kinomuzun tarixindən bəhs “Azərbaycan kino sənəti tarixi” adlı dörd cildlik əhəmiyyətli kitab nəşr edib. Kitab milli kinematoqrafiya yaranandan bəri günümüzədək böyük bir dövrü əhatə edir. Və deyim ki, kinomuz haqda belə hərtərəfli, fundamental, əhatəli təqdiqat ilk dəfədir ki, yayımlanır. Kitabın müəllifi, kinoaraşdırmaçısı Nəriman Əbdülrəhmanlı təkcə kinonun yaranma tarixini yox, istehsalat prosesini, sənətkar-məmur münasibətlərini, maddi-texniki baza, kinorpokatla bağlı məsələləri, həmçinin, yaradıcı prosesi bütünlüklə – rəssam işindən tutmuş musiqiyədək geniş spekteri əhatə edib.

İlk cilddə bu sənət növü haqda, xüsusən, Həsən bəy Zərdabinin dediyi fikirlər diqqəi cəlb edir: “İndi əlimizdə gözəl oyuncaq cihaz – kinematoqraf var, bu cihaz insan həyatını və heyvanların ən mürəkkəb həyat təzahürlərini tam təkmilləşdirilmiş və həqiqətə uyğun şəkildə hərəkətdə göstərir”.

Oxucunu bilgiləndirmək üçün bütün cildlərdə əks olunan bölümlər haqda qısaca məlumat verməyə çalışacağam. Beləliklə ilk cild  – “Azərbaycan kinosunun doğuluşu və ilk dövrü”(1898-1920-ci illər) və “Azərbaycan sovet səssiz kinosu” (1920-35-ci illər) adlanan iki bölümdən ibarətdir.

Kinematorqafiyanın yaranması, onun ilk mənbəyini hardan götürməsi, daha sonra bu sənət növünün Azərbaycana gəlişinə dair konkret mənbələrə əsasanan geniş bilgilər verilir. Xüsusən, həmin dövrün məşhur qəzetlərində ölkədə kinoprosesin necə yaranması ilə bağlı mühüm ipucları verən  informasiyalar, ölkəmizdə ilk çəkilişlər aparan Mişonun işləri, fəaliyyətdə olan  kinoteatrlar, məktəb şagirdləri üçün film nümayişləri, Tağıyev teatrının sinematoqrafik mərkəzə çevrilməsi haqda qeydlər dövrün mədəni təsəvvürünü yaradır. Azərbaycanda iqtisadi tərəqqi, neft sənayesinin inkişafının kino sənayesinin yaranmasına, formalaşmasına təsiri də araşdırlır. Eyni zamanda görürürk ki, dövrün yeni reallığına kino çevik reaksiya verir. İbrahim bəy  Musabəyovun romanı əsasında ekranlaşdırılan, neft bumuna sosial-ictimai, mənəvi-etik baxış sərgiləyən eyniadlı filmi nəzərdə tuturam. Film günümüzədək gəlib çıxmasa da kitabda əsərin ekranlaşdırılması, ona dövründə verilən reaksiyalar əksini tapır və bununla oxucuda film haqda müəyyən təsəvvür yaranır.

Üzeyir Hacıbəylinin nəinki musiqi, həmçinin ədəbiyyatda, teatr və kino sənətində xidmətləri danılmazdır. Ona görə müəllifin Hacıbəyli faktoruna xüsusi diqqət ayırması təsadüfi deyil. Hacıbəylinin “Arşın mal alan” əsərinin ekranizasiyası haqda kitabda maraqlı bilgilər var.

Rza Təhmasibə və Tofiq Tağızadəyə qədər artıq bu operetta bir neçə dəfə ekranlaşdırılmışdı. Əsərə ilk müraciət edən rejissorlardan biri Boris Svetlov idi. N.Əbdülrəhmanlı nədən bu əsəri çəkməsinə aydınlıq gətirir və operattanı yanlış yozumlaması (bu film də arixvlərdə qalmayıb) səbəbindən Hacıbəylinin etirazı haqda yazıb.  Operettanı həmçinin, Belyakov da ekranlaşdırıb. Kitabdan bilirik ki,  buna görə Belyakov Hacıbəylidən icazə almayıb. Bu səbəbdən Hacıbəyli vəkili Əlimərdan bəy Topçubaşovla  şəhər qradonaçalnikinə müraciət edərək müəllif haqlarını qoruyur və filmin nümayişini dayandırır.

Kitabda Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə kinoproses haqda qiymətli məlumatlar, sövet kinosunun yaranması, idarə olunmasının təkmiləşdirilməsi, kinoprokatın təşkili, kinorepertuarın təyini də kitabda yer alır.  Bu proseslər haqda daha dəqiq təsəvvür yaratmaq məqsədilə müəllif bolşeviklərin ümumən kino sənətinə yanaşmasından söz açır, məsələyə ideoloji-siyasi, qanunvericilik qatlarında toxunur.

1924-cü ildə SSRİ-də “Prokatın dövlət monopoliyası haqqında”, “Kinoteatrların və filmlərin çəkilişivə işlənməsi ilə bağlı əməliyyatların gəlir vergisindən azad olunması haqqında” və  qəbul olunan digər qərarların siyasi hakimiyyətin kino üzərində totalitar nəzarətini, onu ideoloji məqsədlə kütləvi sənətə çevrilməsi yolunda atılan addımları ehtiva edir. Sosializm qurucluğunu tərənnüm edən, inqilabi fəaliyyəti ideallaşdıran və təbliğ edən sənədli və bədii filmlərin təfərrüatları da burda yer alır. Maraqlı məqamlardan biri Azərbaycan Foto-Kino İdarəsinin sədri Terequlovun qısa müddətdə çəkiləcək filmlərin siyahısına dövrün ideoloji tələblərinə cavab verməyən “Qız qalası” filminin salınmasıdır ki, müəllif məsələyə aydınlıq gətirməyə çalışır.

Azərbaycan kinosunun inkişafında, təşkilində əhəmiyyətli  işlər görmüş Şamil Mahmudbəyova (rejissor Şamil Mahmudbəyovla səhv salmamalı) xüsusi yer verilməsi təsadüf deyil. O zaman yeni yaradılmış Azərkinoya rəhbər təyin olunan Mahmudbəyov ilk milli kino təşkilatçısı idi, milli kadrların yetşidirilməsində, maddi texniki bazanın möhkəmləndirilməsində böyük rol oynamışdı. Bu bölümdə kinomuzun önəmli isimləri Abbas Mirzə Şərifzadənin, Cəfər Cabbarlının yaradıcılığı, kinoprosesin formalaşmasında gördükləri işlər də qeyd edilib.

İkinci cild 1936-61 ci illəri əhatə edir.  Bu bölüm  kinomuzun formalaşması və milli xarakter axtarışları barədədir. İkinci Dünya Müharibəsinin başlanması ərəfəsində milli kinonun ictimai-siyasi-ideoloji müstəvidə vəziyyəti, müxtəlif bölgələrdə kinobazaların yaradılması haqda məlumatlarla tanış oluruq.

Görkəmli rejissorların yaradıcılığına və kinoquruculuğundakı roluna da nəzər salınır. Səməd Mərdanovun filmlərindəki canlı portretlər, müasirlik, tarixin əksi, kinematoqrafik özəlliklər qeyd edilir. Hüseyn Seyidzadənin yaradıcılığından bəhs edən araşdırmada maraqlı parçalardan biri məşhur rus rejissoru Vsevold Pudovkinin zəmanət məktubudur: … Seyidzadəyə üzərində çaışdığım iki müxtəlif dubllardan ibarət kiçik bir epizodun paralel montajını tapşırdım. O, həmin epizoda elə təhkiyə forması tapdı ki, öz tapıntımdan da artıq bəyənib filmə saldım”.

O cümlədən Əlisəttar Atakişiyevin rəssam, operator və rejissor işindəki özəlliklər, Lətif Səfərovun kinoda təşkilati işi, kinostdiyanın texniki  keyfiyyəti və filmlər çəkməsi üçün məmurlarla apardığı mübarizə əks olunub.

Bundan başqa müharibə dövründə bədii və sənədli kino, ölkəmizin bütövlüyü mövzusunda çəkilən “Fətəli xan”, qiymətli sənədli material olan “Arazın o tayında” lentləri, Kinematorafiya naziri Rəsul Rzanın fəaliyyəti diqqətə çatdırlır.

1961-91 ci illəri əhatə edən üçüncü cildə mülayimləşmə dövrü, 60-cı illərin sonunda partiya nəzarətinin güclənməsi kontekstindəAzərbaycan kinosunun inkişaf ənənələri, janr müxtəlifliyinin, ayrı-ayrı rejissorların yaradıçılığı haqda təhlil daxildir. Müəllif “Ulduzlar sönmür” filmi ilə Nəriman Nərimanovun həyatını bədiiləşdirən Əjdər İbrahimovun, kinoda intellektual mühit yaradan, gənc yaşlarında faciəli şəkildə həlak olan Ramiz Əsgərovun, sosial-mənəvi məsələlərə yeni yanaşma, yeni obrazlar gətirən, fərqli janrlarda uğurlu kinoəsərlər çəkən Həsən Seyidbəylinin, “Arşın mal alan”, “Yeddi oğul istərəm”, “Dədə Qorqud” kimi kult filmlərin müəllifi TofiqTağızadənin, “milli kinomuzun poetik hüdudlarını genişləndirən, uşaqlar və yeniyetmələr üçün müəyyən olunmuş  janrın formalaşmasında  rol oynayan” Şamil Mahmudbəyovun, lirik dramlar, sosial psixoloji xarakterlər yaradan, özünəməxsus poetikaya malik Arif Babayevin, ciddi mətləbləri rahat dillə anladan Rasim Ocaqovun,  mürəkkəb insan, fərd cəmiyyət  münasibətlərini araşdıran, özgələşmə motivinə toxunan və kinodramaturgiyamızı vizual, əsərlərlə zənginləşdirən Rüstəm İbrahimbəyovun yaradıcılığı və təşkilatçılıq fəaliyyəti araşdırılır.

Araşdırmada eyni zamanda Adil İsgəndərovun müstəsna xidmətlərinə, hakim rejimin kinoya təsirinə, əsərlərin yaranma prosesinə dair faktlar yer alır, resenziyalardan sitatlar gətirilir.  Bu dövrdə ədəbiyyatla kinonun sıx əməkdaşlığı, əsərlərin ekranlaşdırılması məsələsi də vurğulanır.

Sözü gedən cilddə 70-ci illər SSRİ-də, ayrıca Azərbaycanda kino ilə bağlı mühüm qərarların qəbulunun istehsalata, yaradıcılığa təsirindən, animasiyanın problemlərindən, 1980-ci illər kinomuzda yenilikçi meyllərdən, mövzuya yanaşmada, üslubda edilən eksperimentlərdən, SSRİ-nin dağılması ərəfəsində kinonun vəziyyətində də danışılır.

Nəhayət, dördüncü cild 1991-2018 ci illəri təsvir edir.  Kinomuzun müstəqillik dönəmindəki vəziyyəti, kino prosesindəki yeni tendensiyalar- müstəqil studiyaların, şirkət və prodakşnların, kastinq və prodüser sisteminin, müəllif və müstəqil kinonun yaranması, kommersiya kinosu, seriallar, kino təhsili, kinoşünaslığın mövcud durumu, kinoittifaqın hazırkı faəliyyəti, dövrün reallığından meydana gələn mövzulara, o cümlədən Qarabağ mövzusuna münasibət, yeni nəsil kinematoqrafçıları, ötən əsrin 50-60 və  70-80 ci illər nəslinin müstəqillik dövründə fəaliyyəti bu hissənin fokusunda olan əsas məsələlərdir. Adı çəkilən müəllif və kinematoqrafçılar barədə son səhifələrdə ayrıca məlumat verilir. Məzmuna uyğun fotolar həm vizual, həm sənədlilik baxımından kitabın sanbalını daha da artırır.

Sevda Sultanova