Noyabrın 1-də Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının kinozalında “Ssenaristlərin meydanı” adlı görüş-müzakirə baş tutdu.
Tədbiri açan kinotənqidçi, moderator Sevda Sultanova bildirdi ki, AKİ “Ssenaristlərin meydanı” adlı layihəyə başlayır: “Bu platformada ssenari ilə bağlı müxtəlif problemlər müzakirə ediləcək, ssenaristlər təcrübələrini bölüşəcəklər. İlk görüş “Xarakterlər və dialoqlar” mövzusuna həsr olunub. Niyə kinomuzda məsələn, ata obrazları oxşardır və nədən dialoqlarda, replikalarda səmimiyyət, təbiilik çatmır. Həm də bu kimi vacib məsələləri müzakirə edəcəyik”.
Qonaqlar – ssenarist və dramaturq İsmayıl İman, ssenarist və prodüser Nicat Dadaşov, ssenarist və rejissor Nurlan Həsənli, ssenarist və mentor Pərviz Məmmədov mövzu ilə bağlı fikirlərini bölüşdülər və suallara cavab verdilər.
Moderatorun “Ssenari yazmaq prosesinin hansı mərhələsi adətən sizə çətinlik yaradır, bu zaman problemin öhdəsindən necə gəlirsiniz?” suallarına İsmayıl İmanla, Nicat Dadaşovun fikri demək olar ki, üst-üstə düşdü. Ümumi fikir bundan ibarət oldu ki, ssenari yazmaq prosesində əsas çətinliklərdən biri işə başlamaqdır: “Birinci addımı atmaq həmişə problem olur. Və həmin anda düşünürsən ki, sən heç nə bacarmırsan, amma sonra hansısa səhnəni, obrazı tapırsan. Ağ vərəqin qarşısında dayanmadan yazmalısan. Həm də ssenarinin yazılmasından, öncə uzun bir mərhələdən keçirsən, xarakterlərin, ideyanın tapılması, formalaşdırılması, tritmentin qurulması və s. Düşünmədən yazanda bir də görürsən ki, çarx sanki özü-özünə artıq fırlanmağa başladı”.
Nurlan Həsənli bildirdi ki, onun üçün çətin olan – ideyanın tapılmasıdır: “Ssenaridən-ssenariyə çətinlik motivi dəyişir. Məsələn, elə ssenari var ki, final var, əvvəlini tapa bilmirsən, ya da əksinə. Ən çətini başlamaqdır. Bir də əsas çətinlik odur ki, məndən başqasına da maraqlı olsun. Bunun üçün Pol Şrederin məşhur bir metodologiyası var, ondan istifadə edirəm. O, təklif edir ki, bir ideya ağlınıza gələndə, onu karkas formasında dostlarınıza, tanışlarınıza bir məclisdə danışın. Bir yerdə ara verib deyirsiniz ki, üzr istəyirəm, mən tualetə gedim. Qayıdandan sonra tamamilə başqa bir şeydən danışırsan. Və gözləyirsən, onlar soruşacaqlarmı, bayaq bir hekayə danışırdın, nə oldu onun axırı. O sualı verirlərsə, demək ki, hekayəni davam etmək lazımdır. Sual verməyəcəklərsə, deməli, o hekayə sizdən başqasına maraqlı deyil. Bu metod həm test metodu kimi istifadə olunur, həm də başqa-başqa adamlara danışanda hekayəni inkişaf etdirə bilirsiniz. Bu da o deməkdir ki, ağ kağızdan başlamaq xofu gedir”.
Pərviz Məmmədov ssenari yazmaq prosesindən öncə hazırlıq prosesini çox apardığını dedi: “Ən çox narahat edən, hekayənin nə haqda olmasıdır. Ssenari bitir, hər şey yerində oturub, amma hekayə nə haqdadır. Ən çətini odur, onu anlayandan sonra əlində olan materiallardan istifadə etməyə başlayıram”.
Bəs personajların xarakterini, xarakterik xüsusiyyətlərini, zahiri və daxilini yaratmaq üçün ssenarist nədən başlamalıdır? O, özünə yad olan, həyatda rast gəlmədiyi xarakteri necə yaradır? Bu zaman onun köməyinə nə gəlir təxəyyül, müşahidə, yoxsa həyat təcrübəsi?
Pərviz Məmmədov bildirdi ki, onun üçün hekayənin haradan başlayacağı önəmlidir:
“Personajın arxası çox vacibdir, onun hansı qorxusu, çatışmazlığı var. Necə transformasiya keçirəcək, necə dəyişəcək. Ondan sonra beynimdə hekayənin strukturunu, sxemini qururam. “Motivasiyası nədir?” sualına cavab axtarıram. Əgər tanımadığım personajdan yazıramsa, özümdən də nəsə əlavə etməyə çalışıram ki, ona yaxınlaşa bilim, onu tam özüm kimi tanıyım. Təbii ki bu zaman həyat təcrübəsi yetərli olmaya bilər. Bir qız personajı işləyirdim. Pandemiya dövründə işlədiyim qorxu janrında olan ssenari idi. Onda belə bir xüsusiyyət vardı ki, məsuliyyətsiz biridir, hər yerə gecikir. Onu bitirənə yaxın mən artıq özümü dəyişmişdim ki, harasa gecikməyim”.
Nurlan Həsənli üçün isə personaj yaradarkən, birinci növbədə, həmin vaxtdakı hiss önəmlidir:
“Obrazı ilk yazmağa başlayanda hansı hisslə yanaşmalıyamsa, o hissi, təcrübəni bilməliyəm. Hadisə İkinci Dünya müharibəsində, Qarabağ müharibəsində baş verə bilər və bu mənada mənim təcrübələrim yoxdur. Amma obraz hansı hisslə hərəkət edəcəksə, o hissi mən təcrübədən keçirməliyəm. Düşünürəm ki, məlumatım olmadığı bir hadisədən ssenari yazmaq olar, amma keçirmədiyim bir hissi yazmaq olmaz. Daha sonra isə bu hissin üzərindən yazacağım hadisə ilə bağlı dövrü araşdırıram, obrazı inkişaf etdirirəm. Amma içindəki hissi araşdırmaqla, sorğu-suallarla qazanılacaq bir şey olduğunu düşünmürəm. O hiss sənin içində olmalıdır. Dediniz ki, müəlliflər öz neqativ tərəflərini rahat verirlər obrazlarda, yəni antaqonistə. Mən əslində o neqativləri protaqonistə yükləyirəm, çünki bu halda obraz daha canlı olur. Çox vaxt əxlaq kodeski tərəfindən neqativ sayılan mənfi xarakterlərdən çıxış etməyi daha çox sevirəm. Yəni nələrə ki, biz pis baxardıq, onları oynamaq. İnsanın özünün qaranlıq tərəflərindən istifadəsi daha maraqlıdır”.
Nicat Dadaşov şəxsi təcrübəsinə əsaslanaraq, ona daha çox ədəbiyyatın kömək etdiyini dedi:
“Linda Seqerin kitabı var, “Yaxşı hekayəni əla hekayəyə necə çevirməli”. Qəhrəmana verilmiş 70 sual var. Qəhrəmanın fizioloji, sosioloji bir cizgisini yaratmaq üçün suallar əsnasında qəhrəman formalaşdırırsan, onun daxilini, motivasiyasını müəyyənləşdirirsən. Özündən nəsə qatmaq məcburiyyətində deyilsən. Amma o qəhrəmanla bir bağın var ki, bunu yazmaq istəyirsən. Hər halda bunu tapmaq üçün xəritə var. Ssenarinin riyazi düsturu var, elmi var. Ümumilikdə qəhrəmanı tanımaq üçün ən azı onunla bir ünsiyyət qurmaq lazımdır”.
İsmayıl İmanın fikrincə, qəhrəmanın özəl xüsusiyyətlərini tapmaq üçün müşahidə əhəmiyyətli rol oynayır:
“Çalışıram müşahidən sonra hansısa elementləri, sözləri, görünüşü tapım. Təbii ki, özümdən də nəsə tapıram. Təbii ki, hər qəhrəmanda məndən nəsə var. Bu fürsətdir ki, qəhrəmanın hansı pis hərəkətləri var və sən bu vəziyyətdə özünü necə aparardın. Sadəcə çalışıram ki, qəhrəmanın hərəkətləri məntiqli olsun. Əfsus ki, filmlərdə bütün səhnələrdə qəhrəman eynidir, bir səhnədə nədənsə özünü fərqli aparır, çərçivəsindən çıxır. Bu, bir az narahat edir. Təbii ki, transformasiya olmalıdır. Amma məntiqsiz olmamalıdır. Yaxından tanıyanda qəhrəmanı bu baş vermir”.
Daha sonra, müzakirədə dialoq və replikalar kontekstində dil faktoruna toxunuldu. Yazıçı Jalə İsmayıl bildirdi ki, türk seriallarında dil nə tam ədəbi dil, nə də tam küçə dili deyil:
“Türk seriallarına baxanda kütləvi başa düşə bilirik. “Rəfiqə” sözü dilimizə ona görə oturmur ki, dil vərdişimiz yoxdur. Məsələn, əksərimiz masa yox, stol deyirik. Serialda deyəndə ki, “bir stəkan çay gətir masaya qoy” bizə təbii görünmür. Halbuki, ədəbiyyatçılar da, kino adamları da dil vərdişlərini düzəltməlidirlər. Dil vərdişlərimiz çirklidir”.
Rejissor, ssenarist Kamran Qasımov bildirdi ki, işğal dövründə bizim dilimiz özünü qoruyub saxlamağa çalışıb: “Dilimiz hələ özünü tapmayıb. Ekran dili təcrübədə formalaşır. Ekran dilinin qaydaları anlayışı heç yerdə yoxdur. Bu, təcrübədə formalaşan, daha sonra gələcəkdə nəzəriyyə kimi ortaya çıxacaq sistem, prosesdir. Nicat Dadaşov dedi ki, ssenari yazarkən dialoqlardan mümkün qədər az istifadə edir. Təbii ki, hərəkət daha önəmlidir filmdə. Çünki film hərəkətli təsvirin yazılmasıdır. Dialoq dəstək ola bilər hansısa informasiyanın çatdırılmasına. Serialda isə dialoqlar verməlisən, çünki tamaşaçını başqa yolla gətirə bilməzsən. Əsas məsələ hadisədir. Əsas xarakter və onun başına gələn hadisədir. Qərbdə isə əsas hadisəyə, süjet xəttinə diqqət yetirirlər”.
Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin baş müəllimi Nadir Bədəlov bu fikirlə razılaşmadı: “Əsas xarakter, aktyordur. Ümumiyyətlə isə bu, mübahisəli məsələdir. Xarakterdən hekayə yaranır yoxsa xarakter süjetdə iştirakçıdır? Xarakterdən dramatik situasiya doğur. Gəray bəy elə olmasaydı, komsomolçular gəlməsəydi, o hadisə olmazdı. Xarakterdən süjet, situasiya yaranır. Süjeti birinci qursaq, xarakterlər sadəcə icraçı, iştirakçı olacaq”.
İsmayıl İmana görə əsas – hekayədir: “Rokki maraqlı bir qəhrəmandır. Amma onun da öz hekayəsi var”.
Əli İsa Cabbarov məsələyə bir qədər fərqli prizmadan yanaşdı: “Fəlakət personajı populyardır və maliyyə cəhətdən də bu ona uğur qazandırıb. Və ya Hozu xarakterini fikirləşən ssenaristə bu uğur qazandırıb. Xarakter yaratmaq vacibdir. “Şurikin macəraları” filmindən sonra tələbələr arasında onun tərzi yayıldı. Xarakter tamaşaçıya yapışmalıdır. Xaraktersiz ssenarilər var. Yaxşı ssenarilər var, amma o demək deyil ki, orada xarakter tapacağıq. Xarakter təməl olsa, bu, bizim kinonun uğuru olacaq. Bizdə xarakter boşluğudur. Xarakter ancaq funksiya kimi var, yəni personajın xarakterik özəllikləri yoxdur”.
Nicat Dadaşovun fikrincə, həyatdakı dialoqları birəbir sənətə gətirməməliyik:
“Onun həllini tapmalıyıq. Ustad dərsində müəllim dedi ki, əgər dialoqla hər şeyi başa düşürsənsə, deməli, o dialoqda problem var. Makkinin “Dialoq” kitabı var. Deyir ki, qəhrəman bir şeyi istəyir, ikinci şeyi deyir, üçüncü şeyi edir. Yəni “sevirəm” demək istəyir, başqa şey deyir və tamam başqa şey edir. Bu düsturu səhnəyə qoymaq çətindir. “Mən səni sevirəm” demək asandır. O qədər meyar var ki bir səhnənin səhnə anlamına gəlməsi üçün. Hər komponent səhnəyə xidmət etməlidir”.
Pərviz Məmmədova görə, dialoq qəhrəmanın daxili hərəkətidir:
“Dialoq xüsusi qurulmuş, konfiqurasiya edilmiş informasiya toplusudur. Qəhrəman, tamaşaçının gördüyünü deməməlidir. Dialoq birbaşa ola bilər, amma müəllif onun arxasına başqa bir məna qoymalıdır”.
aki.az