Məzun rejissorların da adı gəlsin dilinizə…

Yanvarın 29-da Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqında  Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin kinorejissorluq fakültəsində tədrisin keyfiyyəti, bu ixtisas üzrə məzunların hazırda qarşılaşdıqları problemlər, yaradıcıqlıqla məşğul olmaları üçün hansı şərtlərin vacibliyi barədə müzakirə keçirilib.

Kinotənqidçi Sevda Sultanovanın moderatorluğu ilə keçən müzakirədə gənc kinorejissorlar-İlahə Nurullayeva, Kürçaylı Məmmədov, Ruslan Kərimov, Rusif Hüseynov, İlqar Quliyev, Ülviyyə Əhmədova və Leyla Şah iştirak ediblər.

Sevda Sultanova: Birinci, ondan başlayaq ki,  Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin  kinorejissorluq fakütləsində nəzəri və praktiki baxımdan nə qədər yararlı bilgilər verilir?

İlahə Nurullayeva: Universitetdə nəzəri bilgilər verilsə də, praktiki bilgilər zəif olub. Yəni, bizim gedib hardasa praktika keçməyimiz  universitet tərəfindən təşkil olunmayıb. Mən universitet illərində praktikanı ilk dəfə öz kurs işimdə görmüşəm. Ondan sonra hər hansı çəkiliş meydanında olmamışam. Tələbələrin müəyyən hissəsi bu problemlə qarşılaşıb. Universiteti bitirəndən sonra  telekanallarda, prodakşınlarda işləməyə başlamışıq. Öz təcrübəmdən deyim ki, pulsuz işlədiyim yerlər olub. Sırf təcrübə bazam olsun deyə. Beləcə, işləyərək praktikam çoxaldı. Yəni, universitetdə nəzəri cəhətdən bildiyim şeylərin praktikasını öz hesabıma öyrəndim.

Rusif Hüseynov: Müəllimlərin peşəkarlıq, pedaqoji hazırlığı var.  Yəni, aktyorla necə işləməyi, əsəri necə oxumağı, necə analiz etməyi öyrədirlər. Birinci kursda hamı daha həvəsli olur və dərslər maraqlı keçir. Amma kursdan kursa keçdikcə, bizim gördüyümüz işlərdə, yaradıcılıqda hansısa məhdudiyyətlər qoyulurdu… Rejissorlar aktyorlarla sıx ünsiyyətdə olmalıdır. Bəzən tələbə aktyorların müəllimləri icazə vermirdilər ki, onların tələbələri ilə işləyək. Yəqin düşünürdülər ki, qeyri peşəkar iş ola bilər. Amma hər şey ordan başlayır. Mən əgər nəyisə aktyora səhv göstərirəmsə, müəllim onu düzəltsin. Hətta məni çağırıb səhvlərimi desin, istiqamət versin.

İ.Nurullayeva: Dünya praktikasında da belədir ki, kimsə ancaq nəzəri bilgilər sayəsində peşəkarlaşmır. Bu, elə sahədir ki, praktikanın nəticəsində formalaşır. Dünya kinoməktəblərində nəzəriyyə ilə yanaşı universitet öz imkanları hesabına tələbəyə şərait yaradır ki, film çəksin. Təbii ki, həmin universitetin laboratoriyaları, texniki bazaları var. Tələbələr davamlı şəkildə qısametrajlı filmlər çəkməlidir. Bu zaman öncəki işlərindəki səhvi sonrakı işlərində düzəltmək imkanları olur. Bu düzəlişlər nəticəsində nəsə əldə olunur. Bu olmayanda və sadəcə gözləmə mövqeyində qalanda ki, mənə nə vaxtsa şərait yaradılacaq, onda nəticə də olmayacaq. Bizim universitetin ən çatışmayan cəhəti odur ki, şərait yaradılmır tələbəyə. Nəzəri bilgilər verilsə də, praktiki tərəfi yoxdur.

Kürçaylı Məmmədov: Problemin kökü həm də ondadır ki, bu ixtisasa qəbul düzgün aparılmır. Kinorejissorluq ixtisasına niyə 15 adam qəbul olunmalıdır? Biz sevə-sevə getmişik bu sahəyə. Bir də var ki, qabiliyyət imtahanına bir gün qalmış kimsə monoloqu əzbərləyərək qəbul olunur. Nəticədə o da kinorejissordur, mən də. Problem bundadır. Məndə olan məlumata görə, təkcə keçən il universitetə 15-ə yaxın kinorejissor qəbul edilib. Doğrudanmı onların hamısı kinorejissor olacaq? Əlbəttə ki, bir neçə nəfər olacaq. Amma həqiqətən rejissor olmaq istəyənlərə imkanlar yaradılacaqmı? Bir də çox təəssüf ki, universitet öz məzunlarını arayıb axtarmır. Məncə bir mexanizm olmalıdır. O adamları heç olmasa ehtiyat kimi saxlamalıdırlar ki, yəni bizim belə bacarıqlı tələbələrimiz var.

Leyla Şah: İncəsənət adamının yaratmaq zövqü olmalıdır və o daxili ehtiyacını nə iləsə ödəməlidir. Misalçün, kinorejissordursa film çəkməyə büdcə tapa bilmirsə, onda məsələn, teatrda tamaşa qoya bilər. Əgər imkan yoxdursa, kinorejissor öz bacarığını digər sahədə də göstərə bilər. Çünki kino bir sıra sahələrlə əlaqəlidir. Mən kinorejissorluğu bitirəndən sonra iş tapa bilmədim. Bir çox qurumlara müraciət elədim, Milli Məclisə müraciət elədim. Komitə sədrləri, millət vəkilləri Mədəniyyət Nazirliyinə, Gənclər və İdman nazirliyinə müraciət ediblər ki, belə bir adam iş axtarır. Və cavablarda Mədəniyyət Nazirliyi bildirib ki, bizdə hazırda kadr islahatları aparılır, sizə məlumat verəcəyik. Bir rejissor kimi teatrlarda da iş tapa bilmirəm. Teatrlarda deyirlər ki, kinorejissorluğu bitirmisənsə, nə üçün teatra gəlirsən. Kinorejissor tamaşa qura bilməz? Kinoda işləyən rejissor da mütləq aktyorla işləyəcək, mizanlar quracaq, musiqi ilə işləyəcək. Rejissor passiv şəkildə dayanmamalıdır, öz üzərində işləməlidir. Rejissora praktika lazımdır. Bir neçə il film çəkməyəndə və çəkiliş meydanına çıxıb film çəkəndə qüsurları olur.

Ruslan Kərimov: Universitetdə oxuduğumuz illərdə çox çətinliklə hardasa praktikada olduğumuz yadıma düşər. Kinostudiyada olanda,  dəhlizləri gəzirdik, binanın neçənci ildə tikilməsi, tarixi haqda danışırdılar. 90 dəqiqə dəhlizlərdə bitirdi, vəssalam.  Dünya kinosunda həm texniki, həm vizual baxımdan hər il nəsə yenilik baş verir. Amma  biz universitetdə montajı ancaq lentdə keçdik. Montajı nəzəri baxımdan bildik, lentdə də, rəqəmsalda da, ancaq praktiki baxımdan öyrənmədik. Dünyada montaj proqramları olsa da, bizə göstərmədilər ki, bu proqramlar var və filmlər bu proqramlar əsasında montaj olunur. Səs necə işlənir, rənglər, xüsusi  effektlər necə işlənir, bunları sadəcə nəzəriyyədə keçdik.

S.Sultanova: Bəs dərsliklərlə vəziyyət nə yerdədir?

İ.Nurullayeva: Dərslik yox idi. Özümüz araşdırıb öyrənirdik.

R.Kərimov: Özümüz rus, ingilis dilindən tərcümə edirdik. Tərcümə olunmuş kitablar olmadığına görə. Bu istiqamətdə bir ya iki kitab var Azərbaycan dilində… Kinostudiyada bizə 60-70 ci illərin kameralarını göstərirdilər. Ştativin üzərindəki kameraya baxırdıq, vəssalam. Belə bir tədrisin bizə zərərlərini həmin müddətdə dərk edə bilmirdik. Bunu nə vaxt başa düşdüm? Universiteti bitrdim, hərbi xidməti başa vurdum, artıq praktiki işlə məşğul olmalıydım və gördüm ki, bizə təhsil müddətində göstərilən kanvas kameraları burda istifadə olunmur. Yeni nəsil kameralar istifadə olunur. Universitetdə oxuduğumuz illərdə o kameraları görməmişdik.

L.Şah: Çox istedadlı uşaqlar var ki, montajı da, ssenarini də yaxşı bilirlər, hazır kadrlardır. Sadəcə görür ki, imkan yoxdur, ya turizmdə işləyir, ya restoranda vokal oxuyur. Onlar deyirlər ki, heç olmasa, yaradıcı mühit lazımdır. Tutaq ki, teatrlarda əmək haqqı az olsa da, burdakı artıq qazancımızdan imtina edib orda işləməyə hazırıq. Kinoya kapital axını nə qədər olsa, kino o  qədər inkişaf edəcək. Məsələn, Türkiyədə kino vaxtilə çox zəif inkişaf etmişdi. Amma kapital axını çoxalanda, kommersiya filmi çəkənlərlə bərabər kinoya Şərif Gören də, Yılmaz Güney də gəldi və bu gün onlar Türkiyə kinosunun sütunlarıdır. Yılmaz Güney həbsxanadan film çəkirdi, çünki bunun üçün mühit vardı, dostları ona kömək edirdi.

S.Sultanova: Bir halda ki, bizim reallıqda film çəkməyə imkan yoxdur, o zaman sizə elə gəlmir ki, alternativlər lazımdır. Yılmaz Güney nümunəsi kimi, yəni öz həmfikirlərini taparaq film çəkməyi, ortaya nəsə iş qoymağı nəzərdə tuturam. Bizdə bu mənada Elvin Adıgözəl, Hilal Baydarov nümunələri var, çətinliklərə baxmayaraq film çəkirlər. Rəqəmsal texnologiya da film çəkməyə daha çox imkanlar yaradır.

L.Şah: Amma elə rejissorlar da var ki, çəkdiyi filmlərdən qazanc götürmədiyində yavaş-yavaş həvəsdən düşərək, özlərinə qapanırlar.

Ülviyyə Əhmədova: İncəsənət Universitetində oxuduğum dönəmdə məni təəccübləndirən o idi ki, azərbaycan dilini 4-5 sessiya keçirdik. Mən azərbaycan bölməsini bitirmişəm, qabiliyyət imtahanı götürəndə də görürsüz ki, normal danışa bilirəm, niyə azərbaycan dilini, tarixini, informatikanı keçirəm. Montaj proqramını isə ümumiyyətlə görmədik. Az.tv də işləyən Ayaz müəllim vardı, bizdə deyirdilər ki, ondan xahiş eləyin montaj otağını açsın. Axı mən tələbə olduğum halda niyə xahiş etməliyəm. Ayaz müəllim montajı gözəl bilirdi, amma o qədər sürətli işləyirdi ki, onun ancaq əlləri yadımda qalıb. İş elə gətirdi ki, mən montajı özüm öyrəndim. Dərs vəsaiti isə heç vaxt olmayıb. Özümüz tapıb tərcümə edirdik. Dil bilgisi olmayanlara da şifahi anladırdıq ki, söhbət nədən gedir. Film çəkməyə gəlincə, bütün azadlıqlar iqtisadi azadlıqdan başlayır. Bizim hamımızın iqtisadi azadlığımız olsa, çox gözəl də filmlər çəkəcəyik. Amma bizim hamımızın ay sonunda ödəyəcəyimiz kirayə var, ona görə məcbursan alternativ sahədə işləyəsən. Niyə kinorejissor alternativ sahədə işləməlidir? Çünki bazar yoxdur. Həkimliyi oxuyan adama demirlər ki, sən eyni zamanda satıcılığı öyrən. Çünki bazarı var bu sahənin. Kinonun isə bazarı yoxdur. Bir iki studiya var, orda da kimlərsə tanıdığı adamları yığıb. İş az olduğu üçün sən işsiz qalırsan.

S.Sultanova: Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində “Debüt” studiyasının funksiyası məzunlara ilk işlərində dəstək verməkdir, büdcəsi də ayrıdır. Müraciət etmisinizmi ora?

K.Məmmədov: Heç vaxt müraciət etməmişəm. Universitet vaxtı bu studiyanın varlığı barədə bizə deməyiblər. Sonradan bildik ki, belə studiya var. Bir məsələ haqda da danışmaq istəyirəm. Bizim universiteti bitirənlərdən çoxu əyalətlərdə yaşayanlardır. Çox az məzun var ki, onlar şəhərdə yaşayır. Çoxusu əyalət adamıdır və onların içində mən də varam. Bugün əyalətin rəngi bozdur. Biz şəhər mühitini görmüşük, müəyyən adamlar görmüşük. Burda rənglilik görürsən, əyalətə qayıdırsan və illər keçir, orda səni başa düşən olmur. Çünki əyalətdə yaradıcı mühit ümumiyyətlə sıfırdır. Sən də məcburən bozlaşmağa gedirsən. Sənədli, qısametrajlı bədii filmlər çəkmişəm, əsasən da Salyanda çəkmişəm. X Beynəlxalq Bakı Film Festivalında münsiflər heyətinin diplomunu almışam. Amma bu uğuruma əyalətdə laqeyd münasibət bəsləyirlər. Kinorejissorluğu bitirən adam əyalətlərdə bərbad vəziyyətə düşür. Əyalətdə teatr yoxdursa, bu sahədən danışmağa dəyməz.

L.Şah: Düşünürəm ki, müharibə şəraitində yaşadığımızdan büdcənin çoxu müdafiə sahəsinə ayrılıb. İran rejissoru Əsgər Fərhadi müsahibələrindən birində deyirdi ki, mənim gəncliyim İran-İraq müharibəsi dövrünə düşdü. Müharibə olmasaydı, bu iki Oskarı  on-iyirimi il əvvəl ölkəmə qazandırardım. Maddi imkanlar az olduğundan Əsgər Fərhadi öz gücünü sonrada ortaya qoyub. Rejissor azad fikirli, güclü iradə sahibi olmaldır. Ola bilsin ki, iki il film çəkə bilməsin,  amma iradəsi sınmamalıdır.

İlqar Quliyev:  Bir təhsil ocağında  rejissor olmaq istəyən adama yanıltmac oxutdururlarsa, ordan nə gözləyirsiz? Oxuduğum dövrdə İncəsənət Universitetindəki tələbələr arasında incəsənət haqqında düşünən, burda oturanların sayından az idi. Biri hərbi xidmətdən yayınmaq üçün gəlmişdi, biri təhsil haqqı ucuz olduğuna görə. Mən Elvin Adıgözəllə bir yerdə oxumuşdum. O universitetə fanatik kino sevgisiylə gəlmişdi. Bitirəndə oranı mənəvi qocalmış halda bitirdi. Mən də onunla bir yerdə. Kinorejissorluq fakültəsində o dövrdə oxuyan tələbədən soruşanda ki,  sevdiyin film hansıdır, deyirdi “Mister Bin” və “Məhəllə”. Bu məni bir təşəbbüsə vadar etdi. Dekanlığa getdim və dedim ki, öz hesabıma tələbələrə klassik filmlər göstərmək və onu müzakirə etmək istəyirik. Sadəcə, mənə bir otaq lazımdır. Məni istintaqa çəkdilər ki, niyə, məqsədin nədir?  Uzun prosesdən sonra razılıq aldım. Böyük bir film kolleksiyam var, universitetə televizor, video apardım. Elan asdım ki, filan vaxtda film göstəriləcək, telefonumu da yazdım. Telefonuma o qədər zəng gəlirdi ki… İlk baxış günü otaq ağzınadək dolmuşdu. Qısa müddət sonra məni dekanlığa dəvət elədilər ki, sən bu fəaliyyəti dayandır. Sənin bu fəaliyyətin bizə sərf eləmir. Çünki tələbələrin davamiyyəti yaxşılaşır, biz qayıb qoya bilmirik və bunun müqabilində pul ala bilmirik. O vaxt bir qayıb 20 manat idi deyəsən. Elə bir şərait vardı ki, tələbə nəinki mənəvi, fiziki də sına bilər. Nəsə bu fəaliyyəti dayandırmalı oldum. Elvin Adıgözələ gəlincə, o, müstəqil kinonun tək tük nümayəndələrindən biridir və kinomuzu dünyaya çıxaran adamdır. Onu rejissor kimi İncəsənət Universiteti yox, özü yetişdirib. Mən də biliklərimi ordan almamışam. Mən Əli İsa Cabbarovdan və baxdığım filmlərdən daha çox şey öyrənmişəm. Amma təbii ki, öyrənmək üçün tələbənin də özündə nəsə olmalıdır.

L.Şah: Elə mühit qurmalıdırlar ki, tələbələr bir-birilə ünsiyyətdə ola bilsin. Yəni, bunun üçün tələbələrin vaxtı olmalıdır. Kurs işimi çəkəndə operatorluq, aktyorluq fakültəsinin tələbələri ilə işləyirdim, müəllimlərindən icazə almalı olurdum. Bəziləri icazə vermirdi ki, dərsdən sonra çəkin.

S.Sultanova: Tədrisdə nələr dəyişməlidir? Mövcud kino sistemi necə qurulmalıdır ki, özünüzü realizə edəsiniz?

K.Məmmədov: Bir məsələni qeyd edim. İcra hakimiyyətlərində humanitar siyasət şöbəsi var. Bu şöbə təhsil, səhiyyə və mədəniyyətlə məşğul olur. Mədəniyyət deyəndə ancaq mədəniyyət mərkəzləri nəzərdə tutulur. Amma bura qalereyalar da, kino evləri də daxildir. Orda çalışan insanların bu sahədən xəbəri olmalıdır. Eyni adamın üç fərqli sahəni idarə etməyi doğru deyil.

İ.Quliyev: İndi elə dövrdür ki, smartfonla da film çəkmək olar. Əksər rejissorlar kameranı götürüb film çəkiblər, heç təhsilləri də olmayıb. Bürokratiya aradan qaldırılmalıdır. Mən 2017-ci ildə qısametrajlı film çəkmək istəyirdim. Sadəcə həbsxananın darvazası lazım idi. Dörd ay gözlətdilər və icazə vermədilər. Polşada kinoməktəbində, ikinci kursda tələbəyə sənəd verilirdi ki, şəhərin istənilən yerində,  bir neçə yer istisna olmaqla, istənilən vaxt çəkməyə ixtiyarın var. Polşada bu sənədi təqdim etmək yetərlidir. Bizdə küçədə çəkliş edəndə polis yaxınlaşıb irad bildirir. O filmi çəkmədim. Ruhdan düşdüm. Telefonla da çəkmək olar, amma bürokratik əngəllər aradan qaldırılmalıdır.

Ü.Əhmədova: Həvəsi olan tələbə bütün hallarda yol tapıb oxuyacaq. Amma təhsildə lazımsız dərsləri yığışdırmaq lazımdır. İşləmək üçün məkan, şərait lazımdır. Kinoşünas filmi analiz edirsə, məqaləni hara verməlidir, harda yayımlanmalıdır. Amma gözləmə mövqeyində də dayanmaq lazım deyil. Yığışıb nəsə etməliyik, maddiyyat oldu ya olmadı. Prodakşnlar var ki, dəstək olurlar. Yaxud biz qrup yoldaşlarımızla bir-birimizə dəstək oluruq. Ruslan korreksiyanı bilir, səslə işləyir. Bir birimizə dəstək olub film çəkə bilərik. Fransız Yeni Dalğası ona görə inkişaf elədi ki, hamı bir-birinə dəstək olub pulsuz çalışdı. Dostlarıma pulsuz montaj da eləmişəm. Hətta bir dostumun filmi DokuBaku Beynəlxalq Sənədli Film Festivalında qalib də gəldi. Dostuq, yenə edirik. Amma şərait, kinobazarı olmalıdır. Dil bilgiləri çox vacibdir ki, beynəlxalq qurumlarla da işləyə bilək. Bir də qeyd edim ki, “müharibə şəraitində maddi səbəblərdən kino inkişaf eləmədi” yanaşması doğru deyil. Gürcüstan da, Ermənistan da müharibə şəraitində yaşayıb. Amma Gürcüstan kinosu nüfuzlu festivallara gedir, inkişaf edir.

R.Kərimov: Təhsil önəmlidir. Heç olmasa İncəsənət Universitetinin təhsili Nyu York Film Akademiyasının təhsilinə yaxın olsun. Onda məzun olan tələbə də nələrsə etmək iqditarında ola bilər. Kinonun inkişafına mane olan səbəblərdən biri prokatın olmamasıdır. Kinoteatrlar çox olmalıdır, çəkilən filmlər piar edilməlidir. Cəmiyyətin kino düşüncəsini yüksəltmək lazımdır.

İ.Nurullayeva: Həm kinorejissorluğa qəbulda, həm tədris prosesində dəyişikliklər lazımdır. Xarici kino məktəblərində yaradıcı proses var. Amma bizdə o yoxdur, iki yazı yazırsan vəssalam. Şərait yaradılmalı, texnika verilməlidir. Tələbələr hər gün qısa da olsa nəsə çəkməlidirlər. Təbii ki, bu prosesin əsasında rejissor yetişir. Kino sahəsində ssenari, rejissor imkanlarından danışdıq. Əsas məsələlərdən biri prodüserlikdir ki, bu, Azərbaycanda yox dərəcəsindədir. 2017-ci ildən bu sahədə işləyirəm, çox prodüserlərlə qarşılaşmışam. Amma onların bu peşəyə aidiyyatları yoxdur. Əslində hansı işlə məşğul olduqlarını da bilmirlər. Azərbaycanda belə təsəvvür var ki, əgər mənim əlaqələrim genişdirsə, tanışlarım çoxdursa mən prodüser ola bilərəm. Prodüserin işi onunla bitir ki, məkan tapır. Və bunların fonunda pul daha çox önəm daşıyır onlar üçün. Kinoteatra filmi satıb qazanc əldə eləmək əsas məqsədə çevrilir. Amma bilmirəm, bizdə filmi xarici kinobazara çıxaran prodüser varmı? Film kinobazarın, kinoprokatların hesabına, prodüserlərin, prodakşnların hesabına inkişaf edir. Bizdə prodüserlərin kino zövqü də yoxdur. Çünki bayağı layihələrə maraq göstərirlər. Bəzən deyirlər ki, oxşar ssenariləri və eyni aktyorları ona görə çəkirik ki,  tamaçının tələbi budur. Elə deyil. Sən bunu verirsən deyə, tamaşaçı buna baxır. Tamaşaçıya zövqlü nəsə versən qəbul edər. Əslində tamaşaçı zövqünü biz korlamışıq. Bu bizim problemdir ki, yaxşı estetik zövqü olmayan filmlər çəkib təqdim edirik.

R.Hüseynov: Yaxşı olardı ki, sənət dərslərinə daha çox yer verilsin. Bir dəfə kafedradan dedilər ki, ingiliscə bilən tələbəni  xaricə göndərə bilərik. Yəni, yaxşı şeyləri də demək lazımdır. Bütün hallarda təhsil önəmlidir.

Müzakirənin video versiyasını bu keçiddən izləyə bilərsiniz:

 

Aki.az