Müstəqil kinomuzun problemləri nədir və ya Viva cinema!
Dekabrın 10-da Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının Kino evində rejissor Elvin Adıgözəlin “Biləsuvar” filminin nümayişi baş tutub. Kino Evində artıq ikinci dəfə göstərilən filmin nümayişi bu dəfə də anşlaqla keçib. Nümayişdə rejissor Elvin Adıgözəl, filmin prodüseri İntiqam Hacılı və aktyorlar İlqar Dadaşov, Teymur Quliyev, Cahangir Məlikov və Ruslan İsmayılov iştirak edib. Filmi izləməyə gələn xüsusi qonaqlar arasında Fransanın Azərbaycandakı səfiri Zakari Qros da yer alıb.
Tədbirin moderatorluğunu kinoşünas Sevda Sultanova edib. Kinoşünas ötən dəfəki nümayişdə rejissorla “Biləsuvar” filmi haqda söhbət etdiyi üçün bu dəfə o, Elvin Adıgözəllə “Azərbaycanda müstəqil kino” mövzusunu müzakirə edib.
Məlum mövzunu müzakirə etmək üçün Elvin Adıgözəldən daha yaxşı nümunə olmayacağını vurğulayan Sevda Sultanova ilk olaraq, müəllifdən müstəqil kino rejissorunu tərif etməyi istəyib: “Elvin, sənə görə müstəqil rejissor kimdir? Ümumiyyətlə, səncə, rəsmi qurumlardan maddi dəstək alsa da, heç bir senzura ilə razılaşmadan film çəkən sənətçini müstəqil rejissor hesab edə bilərikmi? Bunun ən bariz nümunəsi Andrey Zvyagintsevdir ki, o, Rusiya Mədəniyyət Nazirliyindən maliyyələşdi, amma çox müstəqil film çəkdi”.
Kinoşünasın sualına cavabında rejissor bildirib ki, müstəqil kino təkcə maliyyə baxımından yox, həm də yanaşma cəhətdən müstəqil olan filmdir: “Müstəqil kino dedikdə, maliyyə cəhətdən müstəqil olan kino ilə yanaşı, həm də stilistika, yanaşma olaraq, ənənəvi kino qaydalarına əks gedən kino nəzəriyyəsi nəzərdə tutulur. Müstəqil kinonun bir çox ölkələrdə böyük nümunələri var, biz bunu yeni etmirik. Amerika sinemasının 70-ci illəri, Asiya sinemasının 80-ci illəri və s. Rəsmi qurumdan pul alıb, film çəkən rejissora gəlincə, əgər müəllif dövlət büdcəsindən pul alıb, senzuraya rəğmən öz istədiyi kimi film çəkirsə, təbii olaraq, həmin rejissor cəsarətli sənətçidir. Bu, müzakirə tələb etmir. Amma o, hansı tərzdə film çəkir? Bu, ayrı bir sualdır. Yəni, müstəqil kinonun formatına uyğun film çəkir, yoxsa, böyük büdcəli filmdir, sadəcə olaraq, çəkir, cəsarət göstərir? Bu, ikitərəfli məsələdir. Zvyagintsev yaxşı nümunədir, amma o, dünya sinemasında kifayət qədər tanınan biridir. Elə bir adam ümumən post Sovet ölkələrdində demək olar ki, yoxdur”.
Rejissorun cavabına şərh verən S.Sultanova vurğulayıb ki, Azərbaycan rejissorları arasında da Mədəniyyət Nazirliyi hesabına film çəkən, amma eyni zamanda qurumun senzurasına tabe olmayan rejissorlar var: “Mərhum Çingiz Rəsulzadə “Kuklalar”ı dəyişmədi, Asif Rüstəmov “Axınla Aşağı”ıda finalı dəyişmədi. İlqar Nəcəf “Nar bağı”nda iki final etdi, festivala başqa finalla getdi. Yəni, bizim rejissorlar arasında da nazirlikdən maliyyələşdiyi halda, onların senzurasına etiraz edən rejissorlarımız var. Bütün hallarda, sənə başqa bir sualım var: Doğrudur, biz tez-tez Mədəniyyət Nazirliyini tənqid edirik. Düşünürəm ki, onlar öz öhdəliklərini layiqincə yerinə yetirmir, bu, ayrı məsələdir. Amma sənə elə gəlmir ki, Azərbaycanda müstəqil kinonun formalaşmaması həm də rejissorların günahıdır? Məsələn, 20-ci illər fransız kinosu kommersiya filmlərinə etiraz olaraq meydana gəlmişdi. Yəni, onlar bir hədəfə vururdular. Ümumiyyətlə, Elvin, səncə, Azərbaycanda müstəqil kinonun formalaşması üçün hansı şərtlər gərəklidir?”
Elvin Adıgözəl bu məsələdə rejissorların günahı olduğunu qəbul etsə də, sözügedən kinonun inkişafının daha fərqli anlayış olduğunu da dilə gətirib: “Çünki, ümumiyyətlə, ölkədə “Müstəqil kino” “İndependent cinema”adlı cərəyanın, yanaşmanın yetişməsi üçün birinci növbədə axın lazımdır. Axının formalaşması üçün isə eyni məqsədlər olmalıdır. Mən hələ 2016-cı ildə təklif etmişəm ki, müstəqil şəkildə kino çəkmək istəyən, hətta, ümumiyyətlə, kino sahəsində çalışmaq istəyən şəxslər, gəlin görüşək, fikirlərimizi bölüşək və kinoya maliyyə necə ayrılmalıdırsa, bunu dövlətə bildirək”.
Rejissor həmçinin, qeyd edib ki, Azərbaycan kinosunu Amerika və ya Avropa kinosu ilə müqayisə etmək yanlışdır: “Doğrudur, bayaq dediyim kimi, müstəqil kinonun formalaşmamasında rejissorların günahı var, yəni, onlar arasında birlik olmayıb. Amma hərə ayrı-ayrılıqda nələr isə çəkib. Bu da normaldır. Ümumilikdə isə müstəqil kinonun müqayisə forması olmalıdır. Azərbaycan üçün Amerika və ya Avropa kinosu yox, ən ideal müqayisə İndoneziyadır və bu, ən ideal versiyadır. Müqayisə edəcəyim “İndoneziyanın yeni dalğası” “İndoneziya sineması” adlandırılan böyük inkişaf isə 2000-ci illərdə başladı. Həmin vaxt İndoneziyalı prodüser Yulia Evina Bhara və həm rejissor, həm də prodüser olan Joko Anvar ilə Yosep Anggi Noen üçü birlikdə “başqa kino” üçün maliyyə tapmaq qərarına gəldilər. O zaman onların ölkəsində də qarışıq bir vəziyyət vardı. Az sayda kiçik film zalları vardı, yerdə qalanlar isə böyük və kommersiya filmləri üçün nəzərdə tutulan zallar idi. Həmin vaxt qeyd etdiyim bu üçlük mebel mağazalarına yaxınlaşdılar. Daha sonra isə mebel brendlərinin sahiblərini inandırdılar ki, kinoya maliyyə ayırmaqla onların mebelinin loqosu beynəlxalq səviyyəli festivallarda göstəriləcək. Amma bunu bizim seriallardakı kimi “Çarpayımızı “Bellona”dan almışıq” və ya “ Halal kolbasadır, gəlin, yeyin” şəklində etmədilər. Onlar məhsul yerləşdirməni belə edirdilər: Hansısa bir obraz, məsələn, fəhlə harasa mebel daşıyır. Beləcə, onlar mebel markalarını inandırdılar və nəticə də möhtəşəm oldu. Onların bu işi görməkdə çox qəribə bir məqsədi vardı. Məqsəd milli düşüncəni oyatmaq idi. Söhbət millətçilikdən getmir. Onlar indoneziyalıları inandırırdılar ki, siz də, biz də vətəndaş olaraq, bu ölkənin kinosunu inkişaf etdirmək istəyirik və gəlin, bunun üçün bizə dəstək olun. Beləcə onlar bunu bacardılar”.
Rejissor çıxışında müstəqil kinoya beynəlxalq dəstək formatından və bunun necə yaranmasından da bəhs edib: “Beynəlxalq dəstək elədir ki, onlar inkişaf görəndə, özləri ortaya çıxır. Məsələn, bu gün Malaziyada və ya Fillippində Göte İnstitutunun və Fransız İnstitutunun xüsusi, kiçik də olsa, dəstəkləri formalaşıb. Yəni, onlar kinoya kiçik qrantlar ayırmağa başladılar. Əlbəttə ki, bu qrantlar məhz o mebel mağazalarından pul alıb, film çəkdikdən, uğur qazandıqdan, festivala çıxdıqdan sonra verildi. Onların bir şəkildə pul tapıb, kino çəkdiyini görəndə, dövlət də həmin kino adamlarını dinləməyə başladı. Bu isə sırf mövqe ilə əldə olunan bir məsələdir”.
Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının katibi, rejissor Əli İsa Cabbarov nümayişdən sonra Elvin Adıgözələ iki sual ünvanlayıb: “Yəqin ki, hamı razılaşar ki, 50-60-ci ilin rejissorları bu gün Trierin filmlərinə baxsaydılar kameranın hərəkətini görüb “Bu nə həvəskarlıqdır?” reaksiyasını verərdilər. İndi də müstəqil, azbüdcəli və ya büdcəsiz kinoda müəyyən texniki problemlərin olduğunu görmək mümkündür. Məsələn, indi də hansısa böyük studiyalarda və ya dövlət kinostudiyasında işləyən adamlar belə filmlərə baxıb, “Bu, həvəskar kinodur” – deyə, irad tuta bilərlər. Sırf estetik baxımdan soruşmaq istəyirəm. Maraqlıdır, Elvin bəy üçün peşəkar sənətlə həvəskarlığın sərhədi hardadır? Məsələn, nə zaman “Bu, sənət deyil, həvəskar işdir” deyirsiniz? Bir də bayaqkı mövzu haqda bir sualım var. Elvin bəy nifrətini və sevgisini səmimi olaraq gizlətməyən adamdır. Necə düşünürsünüz, baxışlarından asılı olmayaraq, sənətə bağlı adamların həmrəyliyi necə olmalıdır? Bu hansısa təşkilat formasında olmalıdır, yoxsa, görüşlər olmalıdır?”
Bugunkü Azərbaycan reallığında həqiqi sənət adamlarının həmrəyliyini yalnız səmimi müzakirələr vasitəsi ilə təmin etməyi mümkün sayan rejissor bunun üçün də xüsusi şərtləri olduğunu vurğulayıb: “Amma bu səmimi müzakirə mütləq video lentə alınmalıdır ki, sabah kim isə başqa bir hərəkət etsə, video sübut kimi qalsın. Mən şəxsən hazıram, kiminlə istəyirsinizsə, oturub, söhbət edə bilərəm. İlk sualınızın cavabına gəlincə, əl kamerası ilə də, böyük kamera ilə də film çəkmək olar. Mən bədii filmdən danışıram, sənədli film bir az başqadır, sənədli filmi şərh etmirəm. Əgər bədii filmin hekayəsi, təsir qabiliyyəti yoxdursa, aktyorluq saxtadırsa- bir var aktyorluğun tam olaraq saxta olması, bir də var orta saxta olması- aktyorluq ümumi saxtadırsa və filmdə sadəcə görüntü yanaşması varsa, bu, mənə görə həvəskar yanaşmadır”.
Sənətçi Mədəniyyət Nazirliyinin etməli olduğu vacib islahatlar və yaranması nəzərdə tutulan Kino Agentliyi ilə bağlı gözləntiləri haqda suala belə cavab verib:
“Bu, heç kimə sirr deyil ki, 2011-2012-ci illərdə mən nazirliyin hazırkı şöbə müdiri Rüfət Həsənovla “Buqələmun” filmini çəkmişəm. Onunla indi də, daha əvvəl də müəyyən söhbətlərim olub. Bu söhbətlərdə yalnız Rüfət bəy yox, o çevrədən olan bir neçə başqa şəxs də olub. Bu söhbətlərin ümumi məqsədi o olub ki, Azərbaycanda kino sahəsi ilə bağlı yeni qanun tərtib olunsun. Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində olan “Nizami” Kino Mərkəzi kino adamlarına verilsin. Yəni, biletdə 50:50 oyunları oynanılmasın, pulu sənət adamları-biz alaq. Azərbaycan “Evromaj”ın üzvü olsun və son olaraq, Azərbaycanda nazirlik və dövlət telekanallara və digər şirkətlərə təsir gücünü artırsın ki, onlar da kinoya pul ayırsın. Amma kino şöbəsinin rəhbərliyində olan adamların bu deyilənləri həyata keçirmək gücündə olub-olmadığını zaman göstərəcək və göstərə -göstərə də gəlir. Qaldı ki, Kino Agentliyi məsələsinə, mənim üçün kino adamları ilə, sənətçilərlə müzakirə olunmadan yaranan kino haqda qanunun, Kino Agentliyinin özünün qanun yaratmasının heç bir mənası yoxdur. Mənim dostumun və ya tanışımın harada işləməsindən asılı olmayaraq, mən bunun əleyhinəyəm və bunun baş verməsi kinoya hörmətsizlikdir. Çünki kino mənim üçün müqəddəsdir”.
Moderator Sevda Sultanovanın “Bəzən kino məmurları suallar qarşısında aciz qalanda, kinomuzun uğuru kimi sizin, Hilal Baydarovun adını çəkirlər. Sizcə, belə uğurları kimin adına yazmalıyıq?” sualına cavab verərkən rejissor deyib ki, ölkədən kənara çıxan hər filmin uğuru Azərbaycan kinosuna məxsusdur: “Məncə, bu, ilin sualıdır. Əslində, necə çəkilməsindən asılı olmayaraq, əgər film Azərbaycandan kənara çıxırsa, beynəlxalq uğuru varsa, bu, ümumi olaraq Azərbaycan kinosunun uğurudur. Amma əgər həmin məmurlar bizim adımızı çəkirlərsə və biz Azərbaycan mediasına müsahibə vermiriksə, və ya xarici mediaya müsahibə verəndə kinomuzun problemlərini dilə gətirmiriksə, deməli, özümüz də bunun legallaşmasına şərait yaradırıq. Mən bütün yerli mediaya açığam. Mediaya açıq olmaq lazımdır, amma yalanı yox, doğruları danışmaq lazımdır. Burda Fransanın Azərbayacandakı hörmətli səfiri Zakari Qros əyləşib. Biz mart ayında onunla görüşmüşdük və mən həmin görüşdə də bildirmişdim ki, Azərbaycan kino sahəsindəki fərdi uğurlar əsasən, Mədəniyyət Nazirliyinin büdcəsi hesabına yox, müstəqil çəkilən kino hesabınadır. Həmçinin, səfirə bildirdim ki, təəssüflər olsun ki, Azərbaycandakı Fransız İnstitutun Bakıda İstanbulda olduğu kimi kino zalı yoxdur. Məncə, bunlar mütləq deyilməlidir. Səfirliyə gedib, yalan danışmaq lazım deyil”.
Filmi izləyənlər arasında olan “ADO” teatrının direktoru, hüquqşünas Xalid Bağırov Elvin Adıgözələ sualında rejissorun dedikləri arasında ziddiyyət olduğunu söyləyib: “Elvin iddia edir ki, o, müstəqil kinonu təmsil edir. Amma eyni zamanda, tələblər irəli sürür. Hətta deyir ki, müzakirəmiz videoya çəkilsin, yəni, bu qədər çərçivəyə salınmanın tərəfdarıdır. Mən bunu anlamadım. Müstəqil film və bu tələblər. “Mən müstəqil filmi təmsil edirəm” deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz?”
X.Bağırovun sualına şərhində E.Adıgözəl deyib ki, maliyyə dəstəyi olmadan müstəqil kinonun inkişafı mümkünsüzdür: “Müstəqil Kinonun inkişaf mərhələsi deyilən bir anlayış var. Təəssüf ki, Azərbaycanda heç kim bu haqda danışmır. Ruminiyada yeni film dalğası başlayanda, çox azbüdcəli, heç bir halda, dövlətdən maliyyələşməyən filmlər çəkilirdi. Bu gün həmin müstəqil kino çəkən adamlar Rumıniyada “Avromaj”dan çox böyük qrantlar alıb, film çəkirlər. Onlarda dövlətin yalnız Mədəniyyət Nazirliyi anlayışı yoxdur. Onlar həmçinin, HBO-nun Ruminiya bölgəsi açılıb, oradan da pul alırlar. Müstəqil kinonun qəpik-quruşla inkişaf mərhələsi keçməsi çətin, mümkünsüzdür. Elə bir ölkə yoxdur ki, orada sənət üçün ayrılan pulların idarə olunması mexanizminə rəhbərlik edən şəxs olsun. Kino Mərkəzləri olmalıdır. Mədəniyyət Nazirliyi anlayışı nədir? Dövlət qrant ayırır, həmin pul gedir ora, oradan da müxtəlif yerlərə ayrılır. Bu, normal bir şeydir”.
Elvin Adıgözəlin fikrinə münasibət bildirən Əli İsa Cabbarov dövlət büdcəsindən maliyyə almağın normal olduğunu vurğulayıb: “Mən sadəcə Elvin bəyin və başqa müstəqil film adamlarının cəhdlərinə hörmət olaraq bir şeyi deyim ki, hökumət puluna allergiya olmamalıdır. Dövlət pulundan qorxmaq lazım deyil, dövlət pulunu müəyyən mənada zəbt etmək lazımdır. Çünki bu, bizim pulumuzdur. Ona görə də bu pulla film çəkilməlidir”.
Rejissor Elvin Adıgözəl Kino Evinin müzakirəsindəki çıxışını belə yekunlaşdırb: “Necə ki, 70-ci illərdə Hollivud kinosunun yeni dalğasındakılar kinoya inanırdı, necə ki, Alen Delon kimi məhşur aktyor öz cibindən pul qoyub, “Cənab Klayn” filminin çəkilməyinə dəstək olmuş və bu filmdə özü də oynamışdı, necə ki, Marçello Mastroyanni başqa filmlərdə çəkilib, sənət filmlərində oynayırdı, necə ki, müstəqil kino prodüserləri Con Kassavetis kimi adamlar öz pullarını dostlarının kinolarına verirdi, bu gün də Azərbaycanda bu inam və sevginin olacağına əminəm. Biz yalnız öz mövqeyimizlə yuxarıdakı idarə edənləri bizimlə kompramisə məcbur edəcəyik. Viva Cinema!”
İzolda Ağayeva Lalə