Niyə teatşünaslıq “var”, kinoşünaslıq “yox”?

Martın 17-si  Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqında teatrşünaslıq və kinoşünaslığın problemləri, inkişafı mövzusunda müzakirə keçirilib. Müzakirədə AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun “Teatr, kino və televiziya” şöbəsinin müdiri, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, Teatro.az saytının baş redaktoru Vidadi Qafarov,  ADMİU-nun Teatrşünaslıq kafedrasının müəllimi, teatrşünas Elçin Cəfərov, teatrşünaslar Aliyə Dadaşova, Emin Əliyev, Razimə İsmayılova, Əli  Hacılı iştlrak ediblər.

Sevda Sultanova: Bəzən dostlarla kinoşünaslığın prpblemlərindən danışanda bizdə belə fikir yaranır ki, teatrşünaslıq sanki daha irəlidədir. Teatro.az saytında  yeni imzalar var, tetarşünaslığın təkcə tarixi yox, dünya teatrındakı tendensiyalar araşdırılır, tamaşaların təhlili var. “Artlogos” saytına kinodan yazmaq  üçün gənclər arasında kinoşünas tapmaqda çətinlik çəkirəm.

Vidadi Qafarov: Teatrşünaslığın ənənəsi, tarixi kinoşünaslıqdan daha böyükdür. Teatrşünaslıq fakültəsi Teatr İnstitutunda 1945-ci ildə açılıb. Akademiyada 1945- ci ildə teatr və musiqi şöbəsi olub. 1959-cu ildə isə teatr şöbəsi ayırlıb. Yalniz 1960-cı illərin sonunda teatr və kino şöbəsi yaradlıb. Bizdə ilk diplomlu  kinoşünas Ramiz Heydər olub,  kino ilə bağlı tədqiqatları var.  Kinoşünaslıq fakültəsi İncəsənət Universitetində hardasa 1990-cı illərin sonundan yaradılıb. Yəni bu ənənələr, təşkilati məsələlər, institutsionalaşma məsələsi də rol oynayıb. Digər tərəfdən milli kino və milli teatr tarixi arasındakı fərq də  öz rolunu oynayıb.

S.Sultanova: Teatrşünaslıqdakı aktivlik günümüzün ustadları Aydın Talıbzadə, İsrafil İsrafilov, Məryəm Əlizadə, İlham Rəhimli kimi imzalarla bağlı ola bilərmi?

V.Qafarov: Sözsüz. Ümumiyyətlə, teatrşünaslıq tarixində Cəfər Cəfərov, İnqilab Kərimov, Ədilə Əliyeva, Mahmud Allahverdiyev, Novruz Təhməzov kimi mühüm tədqiqatlar aparan adamlar olub.  1970-80-ci illərdə xüsusən, teatrşünaslıq çox fəal olub. Ədəbiyyatşünasların da bu prosesə qoşulması rol oynayıb. İndi  İlham Rəhimli, Məryəm Əlizadə daha az tənqid yazsalar da, daha çox monoqrafik tədqiqatlar aparırlar. Onların içində tənqidlə fəal məşğul olan Aydın Talbzadədir. Cəmiyyətə ən çox mesajı ötürən tənqidi prosesdir. Cari prosesin dəyərləndirilməsidir ki, bu kinoşünaslıqda yoxdur.

Elçin Cəfərov: Bizdə kinoşünaslıqda ən intensiv məşğul olmalı adamlardan biri Ayaz Salayevdir. Düzdür o indi rejissoluqla məşğuldur. Yəni demək istədiyim odur ki, kinoşünaslıqda nisbətən yaşlı nəsildən Ayaz Salayev məşğul olmur, amma deyək ki, bu cəbhədə Aydın Talıbzadə aktiv yazır və bunun da təsiri var. Birinci problem budur ki, yuxarı nəsildə bununla məşğul olan peşəkar yoxdur. Əslində kənardan baxanda teatrşünaslığın günü yaxşı görünür. Vəziyyət o qədər də yaxşı deyil əslində. Azərbaycanda nəinki teatrşünaslıq, ümumiyyətlə, şünaslıqla məşğul olmaq iynə ilə gor qazmaqdır. İkinci kursdan düşünürdüm ki, teatrşünas olmaq ehtimalım var. Amma “Boş məkanın dolğunluğu” adlı bir teatr festivalında biz  gənclərdən ibarət  gənc ekspretlər qurpu vardı və bizim teatra yoluxmağımızda bu proseslərin böyük rolu olub. Vaqif İbrahimoğlu ilə təmas bizə çox şey verdi və anladıq ki, bu, lazımdır. Onlar bizi inandırdılar ki, bu işlə məşğul olmaq lazımdır. İsrafil müəllim Azdramanın rəhbəri olanda, 2011-ci ilidi deyəsən, dedi ki, gəlin, teatrşünaslardan bir laboratoriya yaradaq. Çox şey planlaşdırırdıq. Vidadi müəllimi də dəvət elədi. Sonra gördük ki, olmur. Onda Vidadi müəllim “Kaspi” qəzetinin baş redaktoru Natiq Məmmədlidən xahiş elədi ki, bizə səhifə versin. Orda teatr əlavəsi yaratdıq. Düşünürəm ki, 9 il ərzində maraqlı materiallar getdi. Çox böyük rolu oldu. Yazan adamlar bilirdi ki, ən azı məqalələri çap olunacaq. Minimal da olsa qonorar vardı. Teatro.az-ın da düşünrəm ki, bugünki teatr prosesində rolu vardı. Tarix boyu teatr sahəsinə mətbu orqan olmayıb. Kinoda “Fokus” jurnalı vardı, konseptual, çox səmərəli idi.

V.Qafarov: Elçin müəllim “Kaspi “qəzetinə toxundu. Doğrudan da ordakı əlavənin teatr prosesinin qayıtmasına çox böyük rolu oldu.  Əsas fikirlərimdən biri teatrşünas imzasını qaytarmaq idi. Orda yalnız teatrşünaslar çap olunurdu. Və mütləq məqalənin altında teatrşünas sözü yazılırdı. Teatrşünas  sözünü dövriyyəyə qaytarmaq istəyirdik. Bir məqam da var. Mənlə Elçinin arasında 24  il yaş fərqi var. Yəni nəsil itkisi də olub ortada. 1990-cı illərə bağlıydı. İndi isə Elçinlə gənc nəsil arasında elə böyük yaş fərqi yoxdur. Mən özüm 10 il teatrşünaslıqla məşğul olmamışam. Mətbuatda çalışımışam, güzəran problemləri vardı. Baxmayaraq ki, Akademiyada çalışırdım. On il  bu sahədə boşluq oldu.

Aliyə Dadaşova: Vidadi müəllim dedi ki, 1990-cı illərdə bir nəsil itkisi oldu. Amma həmin illərdə mətbuatda yazanlar oldu. Çox da yaxşı məqalələr yazılırdı. Adının qabağına teatrşünas yazılmasa da. 1990-cı illər teatr prosesində canlanma ili idi. Yeni teatrlar yarandı. Amma o dönəmdə teatrdan yazan imzalar bəlkə indiyə qalmayıb. Mənim diplom işim Pantomim teatrının yarandığı dövrlə bağlıydı. Yadıma gəlir ki, Tünzalə Babayeva, Ramilə Qurbanlı, Samirə Behbudqızı aktiv yazırdılar müsahibələr ediridilər, resenziyaları da keyfiyyətliydi.  Bizdə teatrşünaslığın dilinin yaxşı olması həm  tarixə bağlıdır, həm də teatr özü qədimdir. Eyni zamanda fəlsəfidir. Teatrın fəlsəfi duruşu var və  bu, insanları cəlb edir.  Ona yaxın olmaq istəyir. Bir məsələ də var ki, teatrşünaslar universitetdə məcburən dramaturgiyanı oxumalı olublar. Bu da dilə mütləq təsir edir. Kinoşünas isə misalçün, rus dilində Trüffonu oxumalı olurdu.

Emin Əliyev. Niyə teatrşünaslıqla kinoşünaslıq arasında boşluq var. Bunun kökü universitetə gedir. Bizi yazmağa həvəsləndirən alimlərimiz var. Kafedranın müəllimləri mütəmadi yazırlar. Kinoşünaslığın tələbələri ilə danışanda görürdüm ki, onları yazmağa motivasiya edən səbəb yoxdur. İkincisi, mətbuat məsələsiydi ki, biz yazsaq belə yazımızı hara verəcəyimizi bilirdik. “Kaspi”, “Kulis” vardı ki, teatr haqda yazılar gedirdi. Amma kinoşünaslar sanki bunu görmürdülər.  Üçüncü məsələ teatrla kinoproses arasındakı boşluqdur. Maraqlı bir məqam var. Teatr prosesi inkişaf etməyib, kino isə teatrı üstələyir. İnkişaf eləmədiyinə görə də teatrşünaslar öz üzərlərində nəyisə dəyişmək, inkişaf etdirmək məsuliyyəti hiss edirdilər. Bu, ona  gətirib çıxardı ki, teatrdan davamlı yazılar yazıldı. Amma kino inkişaf edirdi deyə, kinoşünaslar yazmaq istəmirlər.

V.Qafarov: Mən həmişə deyirəm ki, sənət prosesdən qabaqda gedir və getməlidir. Şünaslığı yaradan sənət özüdür. Sənət olmasa şünaslıq da olmaz və bu ciddi məqamdır. 1990-cı illərdə yaşlı teatrşünaslarımız bir az passiv idilər. Həmin dövr teatr üçün paradoksal idi. Dövrün ziddiyyətlərinə, çətinliklərinə baxmayaraq, ildə bir- iki festival olurdu. 1990-cı illər teatr festivalları ilidir.

E.Cəfərov: Əslində biz alqoritm axtarmağa çalışırıq ki, görəsən teatr böhranda olanda tənqid daha aktv olub ya əksinə. Alqoritmi tapmaq mümkün deyil.

E.Əliyev: Kinoşünaslıqda oxuyan tələbələr kinoya daha meylli idilər. Biri rejissor, biri ssenarist, biri operator olmaq istəyirdi. Amma teatrşünaslıqda tələbələr teatrla məşğul olmaq istəmirdilər. Çünki gördülər  fərqi. Çünki görürdülər ki, kino dünyaya çıxır. Amma teatr inkişaf eləmir.

Razimə İsmayılova: Sənətşünaslar birbaşa qabiliyyət imtahanından keçməlidirlər, nəink testdən. Ona görə 22 nəfər teatrşünas olmağa gəlirsə, ordan iki nəfər çıxsa böyük şeydir. Mən də düşünürəm ki, teatrşünaslıqla kinoşünaslıq arasındakı boşluq müəllimlərdən qaynaqlanır. Aydın Talıbzadə bizi məcbur edirdi ki, yazaq. Bizdən bir neçə tələbəni “Kaspi”yə göndərdi. Ondan sonra Elçin müəllimi tanımışıq, beləcə prosesdə qalmışıq. Onlar olmasa yəqin ki, biz də prosesdə olmayacaqdıq. Bizim dövrdə oxuyan kinoşünaslar bu sahədə qalmayıb ya fotorraf olublar, ya başqa səhəyə keçiblər. Bunun səbəbini Ayaz Salayevdə görürəm. Onlar istəyirlər ki,  gözəl danışsınlar və onları dinləsinlər. Bu pozisiyadadılar.

A.Dadaşova: Vidadi müəllim əslində düz deyir, birinci sənət olsun ki, sonra şünaslıq yaransın. Yadıma gəlir, bizi nə ruhlandırırdı. Birinci növbədə tamaşalar. 1990-cı ilərdə olan tamaşalar qalmışdı repertuarda, bu, bizi ruhlandırırdı. Müəllimlərimizin yazılarını oxuyurduq, məna vermək həvəsi yaranırdı. Əslində teatrşünaslıq da, kinoşünaslıq sənətdən qabağa gedə bilib.  Ona məna verəndə demək ki, bir addım ondan qabağa keçə bilirsən.

Əli Hacılı: Mən də Razimə və Emin kimi əsas problemi təhsildə görürəm. Bizim müəllimlərimiz olmasaydı, təbii ki bu prosesdə qala bilməzdik. Bizdə müəyyən müddətdən sonra teatra bir vurğunluq yarandı. Kinoşünaslıqda təhsil alan tələbələr daha çox şöhrətə meyllidirlər. Rejissor, operator, fotoqraf olmaq istəyirlər, seriallarda da çəkilirlər. Can atırlar ki, populyarlaşsınlar. Bu da kinonun inkişafı ilə bağlıdır.

E.Cəfərov: Teatrşünaslığın resursları, kadr potensialı, nəzəri hazırlıq daha dərin ola bilər. Amma kinoşünaslıq daha diribaş görünür. Daha aktiv görünür.

S.Sultanova: Mən elə istəyirəm bu istiqamətdə davam edək. Kinoşünaslıq zəif olsa da, kinotənqidi aktivdir. Teatr tənqidi ilə bağlı az yazıya rast gəldim. Könül Əliyevanın “Teatr tənqidinin tənqidi” adlı yazısını oxudum. Orda teatr tənqidinin olmamasını müəllif bir neçə amilə bağlayır: maddi gəlirin olmaması, nəşrlərin yoxluğu və tənqidin qərəz kimi qəbulu. Biz də bu problemlərlə üzləşirik. Buna baxmayaraq yazırıq.

E.Cəfərov: Teatrşünaslığın qollarından mənə ən yaxın olan nəzəriyyədir. Təzə-təzə yazmağa başlayanda çox sərt, maksimalist yanaşırdım. Hətta indi fikirləşirəm ki, bu qədər sərt yazmaq olmazdı. Mən baxırdım ki, bunun prosesə bir təsiri yoxdur. Hər hansı tamaşanı tənqid eləmək mənə  sistemə gücü çatmayıb palanı döyəcləmək kimi gəlir. Çünki problem o rejissorda, tamaşada deyil.

S.Sultanova: Mən sizin arqumentinizi yetərli hesab eləmirəm ki, tənqid palan döyəcləməkdir. Sizin “Nəsimi” tamaşası haqqında bir yazınız vardı, əvəvldə qeyd edirsiz ki, Nəsimi ilə bağlı  zəif tamaşalar oldu.  Həmin o tamaşaları tənqid etçək maraqlı olardı ki, müəlliflər zəif tərəflərini görsünlər, bu, həm də prosesi stimullaşdırır.

E.Cəfərov: Əslində reaksiyanın önəmi var. Olub ki, mən bir tənqid yazmışam. Amma yaşlı nəslin nümayəndəsi hər şeyi gözəl görüb. Mübahisə edirik, rejissor deyir ki, görürsən, filankəs nə yazıb. Fərdi söhbətlərdə tənqidi deyirəm. Azdramada mətbuat katibi olmuşam. Pis mətbuat katibi olmuşam. Aliyəyə zəng edib deyə bilməzdim ki, filan tamaşa yaxşıdır, sən yaxşı yaz.  İndi belə mexanizm var ki, mətbuatı yanlarına çəkirlər ki, yaxşı rəy alsınlar.  Belə etməmişəm. O mənada pis mətubat katibi idim. İndi də Yuğun mətbuat katibiyəm. Bütün iclaslarda rəyimi deyirəm və cığal adam kimi tanınıram. Teatrda işləmək, prosesdə olmaq mane olur. Mən Azdramada işləyəndə tamaşalarından yazmağı etik saymırdım.

A.Dadaşova: Bütün hallarda hər iki tənqidi  faydalı sayıram. Baltalamağı da düz hesab eidrəm. “Kino+” qəzetinin vaxtında biz ağına bozuna baxmadan qılınclayırdıq. İndi baxıram ki, çox şeyi nəzərə almamışıq. Amma faydalıdır. Əgər sistem keyfiyyətsiz məhsul yaradırsa, tənqid olunmursa o qəbul edildiyini  düşünür. Amma görəndə ki, kimsə tənqid edir, özünü yığışdırırdı.

E.Cəfərov. Bu o zaman olar ki, tənqidin çəkisi olsun.

S.Sultanova: Yazmaqla çəkili etmək lazımdır.

E.Cəfərov: Aydın müəllim, bir tamaşa haqda tənqid yazmışdı. Həmin il  həmin tamaşaya Zirvə mükafatı verildi.

S.Sultanova: Düşünürəm ki, heç nəyə baxmayaraq prinsipallığı qoruyub saxlamaq lazımdır. Yadıma gəlir ki, Aliyə “Qatil” tamaşasını tənqid etmişdi. Münəvvər Əliyeva  narazılıq eləmişdi bu yazıya görə.

A.Dadaşova: “Qatil”dən yazanda nəinki rejissor, heç aktyor işinə də toxunmamışdım. Yalnız dramaturji tərəflərini demişdim ki, aktirsa bütün məsələni dili ilə danışmağa məcburdur. Dramaturji imkanlar yoxdur ki, o, çıxıb obrazını rahat oynasın.  Amma bu, aktrisaya necəsə toxunmuşdu və əsəbləşmişdi.

E.Cəfərov: Problem odur ki, çoxuna elə gəlir, sən teatrşünassansa hər şeyi bilməlisən. Yoxdu belə şey. Yəni ixtisaslaşma olmalıdır. Mən Şekspir teatrı fənnini tədris edirəm. Universitetdə Şərq teatrı fənnini verdilər götürmədim. Aydın Talıbzadə  və Fəridə Cəlilova olan yerdə bunu etmirəm. İndi bu məsələ yavaş-yavaş sistemləşir. Bir də nəşrlər yoxdur, sərfəli deyil. Kino ilə bağlı nəşr satıla bilər. Amma teatr  haqda nəşrin satış potensialı yox dərəcəsindədir. Tərcümə mərkəzi edir, bizə də müraciət edirlər ki, nə lazımdır. Amma bu nəşrləri teatr mütəxəssisi tərcümə etməlidir ya teatr mütəxəssisi redaktor olamlıdır. Çünki orda spesifik terminlər var

A.Dadaşova: Bir də umduğumuz bir məsələ var. Teatr İttifaqqının xeyri olsun ki,  teatr adamlarına heç  olmasa  otaq versin, teatrdan danışaq.